‘Is het weer eens tijd voor een opstand van het volk tegen de politieke elite?’

‘We leven vandaag in een vorm van cultuurpessimisme zoals we dat sinds de jaren ’20 en ’30 van vorige eeuw niet meer hadden gekend’, schrijft Luc Van der Kelen van B Plus. Hij staat stil bij wat hij ‘onze gepolariseerde wereld’ noemt.

Is het weer eens tijd voor een opstand van het volk tegen de politieke elite? We zouden dat kunnen afleiden uit de breed-maatschappelijke tegenstand waarmee politici en instellingen in vele westerse (en zelfs niet-westerse) landen recentelijk worden geconfronteerd, in parlementaire verkiezingen of in referenda, maakt niet uit.

Ik behoor tot die generatie die 20 was in 1968 en zich afzette tegen de drukkende gesloten maatschappij van haar ouders, voor wie het materiële het allerbelangrijkst was. De generatie die begon met de rockmuziek. De verbeelding aan de macht. Open democratie. Het recht om voor zichzelf te beslissen. Vrijheid en verdraagzaamheid, non-discriminatie.

Maar het bloed des mensen kruipt waar het niet gaan kan. Een paar keer per eeuw komen ze in verzet tegen de gevestigde macht.

Strijd om de paar decennia

Ga eens twee eeuwen terug naar de tijd van de grootste figuur uit de moderne geschiedenis, Napoleon. Niets werd toen heel gelaten en dat valt letterlijk te nemen. De hele periode van de napoleontische oorlogen van 1789-1815. Vervolgens de liberale bevrijdingsbewegingen, in Frankrijk, België, Griekenland … (1830) met het vastleggen van de grondrechten van de mens. Denk aan de Parijse Commune van 1871 na de ongelukkig verloren eerste confrontatie met de Duitsers in 1870.

Een halve eeuw is blijkbaar ongeveer het maximum dat de mensheid zonder agressie, opstand of oorlog kan overleven. 1789 – 1830 – 1870 – 1914 – 1945, de laatste periode in één ademtocht te nemen.

Dat ging al behoorlijk veel sneller dan in de middeleeuwen. Toen was de maatschappij in zijn geheel statisch. Vooruitgang vorderde met kleine stapjes. In de moderne en hedendaagse periode vertrok de wereld in een eenparig versnelde beweging. De drang naar vrijheid van de jaren ’60 heeft inderdaad niet lang geduurd. De hippies van 1968 werden al gauw overvleugeld door volgende generaties voor wie het materiële – de maximalisatie van de winst, aandelenopties en bonussen – opnieuw het hoogste goed was. Die tijd beleefde zijn hoogtepunt na de val van het Sovjetrijk, toen Francis Fukuyama schreef dat de geschiedenis voorbij was en het kapitalisme voorgoed had gewonnen.

Het heeft geduurd tot de bankencrisis van de jaren 2008-2009 die nog steeds nazindert en waarvan we ook vandaag niet weten of hij al dan niet voorbij is. Failliete banken met torenhoge schulden werden gevolgd door “failed states”, landen die hun schulden niet meer onder controle hadden. Het kan vandaag terugkeren, in Italië met banken die dreigen om te vallen, in Groot-Brittannië met het vastgoed na de “brexit”. Niet vergeten: de crisis van 2008-2009 werd ingeleid door een vastgoedcrisis in Amerika.

Het gevolg kennen we: hele naties en economieën die strenge besparingen opgelegd krijgen van onpersoonlijke supranationale financiële instellingen, die aan ieders controle ontsnappen. De austeriteitspolitiek heeft bevolkingsgroepen in armoede gedompeld, vooral in het zuiden van Europa, maar ook in welvarende landen in west- en noord-Europa. De relatieve uitzichtloosheid van de economie en het wegglippende vertrouwen in de democratische instellingen heeft de bevolking in Europa steeds meer afgekeerd van de politieke elites, zeg maar de plebejers van onze tijd tegen de patriciërs. Een opstand van de armen tegenover de rijken in het nieuwe Romeinse rijk, dat de Europese Unie is, precies zoals twee millennia geleden.

Geld, migratie en terreur

De bankencrisis en de schuldencrisis hebben zich geënt op andere elementen die het vertrouwen in de instellingen en de politieke elites al deels hadden ondermijnd, in de eerste plaats de onveiligheid, de migratie en de terreur. Daardoor leven we vandaag in een vorm van cultuurpessimisme zoals we dat sinds de jaren ’20 en ’30 van vorige eeuw niet meer hadden gekend.

De opkomende sociale media hebben tegelijk de opkomst van een nieuwe politieke klasse mogelijk gemaakt en/of versterkt. Vlaanderen was ter zake een voorloper met de opkomst van het Vlaams Blok (1991), maar is al lang voorbij gestormd door een hele nieuwe reeks populisten in vrijwel alle landen. Ze staan nu op de drempel van de macht, in Nederland, Vlaanderen, Oostenrijk, Hongarije, Polen… Het succes in het referendum van de “brexiteers” is er een van de gevolgen van. Maar ook de complete patstelling waarin de Spaanse politiek verkeert. Het verlies aan vertrouwen is nu zelfs doorgedrongen tot Australië, land dat redelijk ongeschonden uit de financiële, economische en migratiecrisis was gekomen.

De gepolariseerde wereld

Het Britse referendum heeft zoals alle referenda een polariserende werking gehad. Oud staat tegenover jong, rijk tegenover arm, autochtoon tegenover allochtoon, Schotland en Noord-Ierland tegenover Engeland en Wales, oude politieke cultuur versus nieuwe politieke cultuur. Het UK is door het referendum een ernstig verdeelde natie geworden en dreigt alleen, zonder de EU, in een bodemloze put te hervallen, terug naar de zwarte tijd van voor de laatste oorlog.

Als Karel De Gucht waarschuwt voor het ineen storten van het hele Europese systeem dat we hebben opgebouwd en dat honderden miljoenen Europeanen welvaart heeft gebracht, moeten we daar niet licht overheen gaan.

Enkele weken na het referendum is het nog niet duidelijk waar het continent heen gaat. Maar het is geenszins uitgesloten dat het UK onder een of andere vorm opnieuw dichter zal willen aanleunen bij de veilige paraplu Europese Unie.

Vergelijkbare fenomenen treden op in de USA. Dat is al gebleken in de precampagne in de twee dominante partijen. En straks zal het ongetwijfeld opnieuw zo zijn in de echte campagne. Wie rationeel analyseert, zal wel vaststellen dat Hillary Clinton een breder maatschappelijk electoraat kan aanspreken dan Donald Trump. Betekent dit dat Clinton niet kan verliezen? Dat is een te verregaande conclusie. Naarmate de campagne vordert, zou het niet verbazen dat de peilingen de twee kandidaten dichter en dichter bijeen zullen brengen, zoals in iedere gepolariseerde verkiezing. Wat als het straks president Trump wordt? Niets is uitgesloten, ook al lijkt het rationeel onmogelijk.

Zou het kunnen dat de era van de vrouw het westen zal redden? Kijk enkele maanden verder, na de Amerikaanse verkiezingen. Misschien zal de wereld er in 2017 wel heel anders uitzien met vrouwen die de dans leiden. Hillary Clinton in de States, meer Europees gezind dan Obama. Angela Merkel nog steeds onaantastbaar in Duitsland? En Theresa May, een vriendelijker en gematigder versie van Margaret Thatcher, die in het “remain”-kamp zat en de grootste kanshebber is om in september aan het hoofd van het Verenigd Koninkrijk te komen.

Drie vrouwen aan het hoofd van drie van de machtigste economieën ter wereld, om een era, een eeuw van de vrouw in te luiden. Clinton-May-Merkel. Onze hoop in bange dagen? Waar wacht Vlaanderen op om de eerste vrouw te installeren aan het hoofd van de Vlaamse regering. En waar blijft de vrouwelijke versie van de mannetjesputters De Wever, Verhofstadt, Leterme en andere Dehaenes? Zullen we moeten wachten op het regnum van het prinsesje Elisabeth?