Is de Sint-Niklase stadsmunt het begin van een controlestaat?

Het lanceren van speciale ‘stadsmunten’ is al jaren bedoeld om lokale handelaars te ondersteunen, lokale problemen aan te pakken of lokale vrijwilligers te belonen voor hun inzet. Maar sinds de coronacrisis worden zulke initiatieven weleens vergeleken met een ‘sociaalkredietsysteem naar Chinees model’.

Sengzen’. Het leest als de naam van een Chinese stad, maar in het Sint-Niklase dialect is het gewoon het woord voor ‘centen’, geld dus. ‘Sengzen’ is de naam van een nieuwe ‘stadsmunt’ die inwoners van Sint-Niklaas sinds vorige maand kunnen gebruiken bij lokale handelaars en stadsdiensten. Het systeem is de voorbije jaren uitgedacht in samenspraak met burgers en bedrijven. Je kunt exemplaren van de ‘sengzen’ verdienen door te kopen bij lokale winkels, als een soort spaarkaart, maar ook ‘door je fiets te laten graveren, door mee te doen met boomverdeelacties, door actief deel te nemen aan participatietrajecten, door langs te komen bij evenementen’ en andere activiteiten. De verzamelde munten kun je vervolgens, net als echt geld, weer uitgeven bij meer dan 125 lokale handelaars en stadsdiensten.

Fijn initiatief? Niet voor sommige bekende stemmen onder de coronasceptici. De Schotse twitteraar James Melville, goed voor meer dan een kwart miljoen volgers, deelde op Twitter een screenshot van een VRT Nieuws-artikel uit juni 2021 waarin de Sint-Niklase stadsmunt werd aangekondigd. Volgens Melville ging het om een gevaarlijk ‘sociaalkredietsysteem’. Op sociale media las je vorige week soortgelijke inschattingen over recente proefprojecten met ‘burgerportefeuilles’ in de Italiaanse steden Bologna en Rome, waar deelnemende burgers met inwisselbare waardebonnen beloond worden voor duurzame initiatieven. Al die praktijken zouden volgens de critici zijn ‘overgewaaid uit China’, waar een ‘sociaalkredietsysteem’ aan de basis zou liggen van een totalitaire controlestaat. En binnenkort volgt de rest van Europa, bezweren ze.

Exclusief

Nochtans zijn stadsmunten zoals de Sint-Niklase ‘sengzen’ allesbehalve nieuw. Eigenlijk had in Sint-Niklaas al zoiets bestaan: de ‘Oh-kaart’. Ook daarmee kon je punten sparen bij lokale handelaars, om ze vervolgens in te ruilen tegen gratis parkeertijd in de gemeente, zwembeurten, museumbezoeken of bioscooptickets. De ‘sengzen’ zijn een nieuwe, digitale versie van die voormalige spaarkaart. De hele operatie is in de eerste plaats bedoeld om het lokale handelsweefsel te ondersteunen. In totaal wil de stad zo 240.000 euro investeren in de plaatselijke economie.

Zulke ‘complementaire munten’, die alleen lokaal gebruikt kunnen worden, vind je al veel langer in binnen- en buitenland. Verscheidene Britse steden hebben de voorbije vijftien jaar hun eigen ‘stadsponden’ uitgegeven, exclusief bij lokale handelaars in te wisselen. Een pionier in ons land was de Gentse Rabotwijk, waar al sinds 2010 zo’n complementaire wijkmunt bestaat: de ’torekes’. Ook die kun je verzamelen door bijvoorbeeld mee te doen met netheidsacties of kinderen voetbaltraining te geven, en vervolgens inruilen bij de kringloopwinkel, lokale kruideniers, een apotheek of enkele horecazaken uit de buurt. Het initiatief won in 2013 de Oost-Vlaamse prijs voor sociaal- cultureel werk.

Sindsdien zijn er tientallen gemeenten en andere lokale overheden die vergelijkbare ‘complementaire munten’ hebben ingevoerd – en soms al weer afgevoerd – al dan niet in combinatie met een soort getrouwheidskaarten bij lokale handelaars. Het recente initiatief in Sint-Niklaas kreeg zelfs ondersteuning van de Provincie Oost-Vlaanderen, het Agentschap Innoveren & Ondernemen van de Vlaamse regering en het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling.

Samenraapsel

Argwanende tegenstemmen waarschuwen ervoor dat de stadsmunten een ‘sociaalkredietsysteem’ zouden zijn, meestal gevolgd door de zinsnede ‘zoals in China’. Veel westerlingen denken dat alle Chinezen beschikken over een allesomvattende persoonlijke digitale puntenscore die hun leven bepaalt, gekoppeld aan privileges of bestraffingen, onder de totalitaire controle van het staatsapparaat. Hoewel het klopt dat China een onvrije samenleving is – met ernstige inperking van de vrijheid van meningsuiting, censuur van media en internet en alomtegenwoordige surveillance – staat het bestaande ‘sociaalkredietsysteem’ in het land daar grotendeels los van. In werkelijkheid gaat het momenteel om een samenraapsel van nationale ‘zwarte lijsten’ (bijvoorbeeld van wanbetalers) en een brede waaier van uiteenlopende lokale initiatieven. Het systeem kwam er in de eerste plaats om de betrouwbaarheid van individuen maar vooral van bedrijven te kunnen raadplegen.

Wat bekendstaat als het Chinese ‘sociaalkredietsysteem’ is nog erg gefragmenteerd, maar door de jaren heen is het een containerbegrip geworden voor de Chinese controlemaatschappij.

Blikvangers

Overheden zullen altijd burgers in een bepaalde richting proberen te duwen als ze dat nuttig vinden voor de samenleving. Dat geldt voor domeinen als preventieve gezondheidszorg, allerlei bewustmakingscampagnes en andere vormen van nudging. Via bepaalde prikkels, stimulansen en andere psychologische duwtjes poogt een overheid om daadwerkelijk het gedrag van de bevolking te beïnvloeden. Geïnstalleerde ‘blikvangers’ langs de openbare weg maken je alert voor de problematiek van zwerfvuil. Een belastingaftrek voor wie aan pensioensparen doet, is bedoeld om de derde pensioenpijler te promoten. Een woonbonus moedigt woningbezit aan enzovoort.

Lokale stadsmunten zijn ook zo’n manier van nudging. Ze zijn vooral bedoeld om lokale noden te lenigen: zwerfvuil, vereenzaming, maar ook economische opleving kunnen dan worden aangepakt door wijkwerking aan te moedigen, of vrijwilligerswerk, samenlevingsopbouw en de ondersteuning van lokale handelaars. Zulke systemen bestaan bijna overal in Europa en zijn altijd volledig vrijwillig en louter ‘belonend’ geweest – nooit bestraffend, wat in China daadwerkelijk voorkomt.

Het is een legitiem debat of dergelijke nudges een (kern)taak zijn van overheden. Vallen ze te verkiezen boven boetes en bestraffend optreden? Is een beloningssysteem waarbij overheden letterlijke ‘deugpunten’ uitreiken niet paternalistisch? Het postcoronafenomeen waarbij stadsmunten plotseling worden voorgesteld als een opstapje naar een totalitaire dystopie toont vooral aan dat de coronacrisis – en dan vooral de coronapas – internationaal heeft geleid tot een vlaag van paranoia. Een ‘sociaalkredietsysteem zoals in China’ zijn de Sint-Niklase ‘sengzen’ nu eenmaal niet. Meer nog: meestal wijst de vergelijking op een slecht begrip van wat ‘sociaalkredietsystemen in China’ precies inhouden. Want wees gerust: om een totalitaire controlestaat op te zetten, hebben ondemocratische krachten heus geen onschuldige stadsmunt nodig.