Interreligieuze dialoog: ‘Willen we enkel prettige gesprekken of mag het ook over gevoelige onderwerpen gaan?’

‘Steeds vaker wordt de oproep gedaan tot interreligieuze dialoog in onze kerken. Het klinkt bijna als een magische formule, waarbij het uitspreken alleen al zal leiden tot het gewenste resultaat. Maar dat is niet altijd het geval’, schrijft predikant Arjan Knop (VPKB).

Dialoog voeren is evident. Zonder dialoog geen wederzijds begrip en zonder wederzijds begrip in de samenleving gaan we allemaal aan onbegrip ten onder. Open staan voor dialoog, is open staan voor een ander, met zijn of haar afwijkende mening, trachten de ander te verstaan in de eigen denkwereld en daarmee bruggen slaan naar elkaar. Alleen zo kan een maatschappij, die zo divers is als de onze, overleven als een eenheid van mensen, die elkaar steunen en niet bevechten. Als kerk moeten we hier ons steentje toe bijdragen en het gesprek aangaan met onze anders gelovige medemensen.

Wat is de bedoeling van een interreligieus gesprek? Dat is de eerste vraag, die men zich moet stellen. Wil men de kennis vermeerderen bij de ander over de eigen religie? En zo ja, leidt dit dan automatisch tot meer begrip en waardering bij de ander? Dat lijkt mij niet altijd het geval te zijn. Wil men dan op zoek gaan naar raakvlakken tussen de verschillende (geloofs)overtuigingen en van daaruit verder werken aan een vreedzame wereld? Maar hoe moet die vreedzame wereld er dan wel niet uit zien? Is het doel dat wij christenen voor ogen hebben dezelfde als die van onze gesprekspartners?

Tja, zullen de deelnemers zeggen, daar moeten we met elkaar achter zien te komen, terwijl we in gesprek zijn. Maar hebben alle deelnemers dezelfde insteek in het gesprek? Gaan de ‘partners in dialoog’ met eenzelfde doel en visie het gesprek aan? Zijn hier afspraken over gemaakt? Weet men bijvoorbeeld waar iedereen over spreekt als het gaat over woorden als vrede, zingeving, hemel, vertrouwen, overgave, liefde …? Hebben de gesprekspartners hier allemaal dezelfde voorstelling bij?

Kortom: waarover spreekt men precies met elkaar en wordt hetzelfde doel nagestreefd door alle gesprekspartners? Het zou goed zijn om dat alles van te voren uitgebreid door te spreken. Nu gaat men er meestal vanzelfsprekend vanuit dat onze invulling van begrippen ook die van onze gesprekspartner is. Me dunkt dat na 50 jaar post-modernisme men ondertussen wel doorheeft dat één gedeelde opvatting niet bestaat en dat waarheden per context en zelfs per beschouwer kunnen wisselen.

De echte waarheid

Wellicht dat de zojuist beschreven blinde vlek voor de wisselende invulling die gegeven wordt aan belangrijke begrippen, te maken heeft met wat eigen is aan elke godsdienst en overtuiging, namelijk dat de eigen waarheid dé waarheid is. Als christen of hindoe of jood of moslim of vrijzinnige of atheïst of… ben je overtuigd van één ding: jouw waarheid is de echte waarheid.

Zonder deze overtuiging kun je niet geloven. Natuurlijk kun je twijfelen en open staan voor andere meningen en proberen de waarde in te zien van andere geloven, maar uiteindelijk val je toch steeds terug op je eigen zekerheden. Dat kan ook niet anders, want als het wel anders was, geloofde je niet meer.

Overlappende cirkels

We stappen dus de dialoog binnen met een zekere wil om de ander te leren kennen, maar tegelijk met de overtuiging dat ons geloof nu eenmaal de enige juiste is. En wat gebeurt er vervolgens in dat gesprek? Je verwacht niet dat de ander zich opeens bekeert tot jouw verhaal. Dat hoeft ook niet. Je legt uit waar je in gelooft, welke waarden dat meebrengt en hoe je het leven bekijkt. Vanuit deze losse verhalen ga je op zoek naar overeenkomsten, als een soort van Venn diagram met overlappende cirkels. Anders blijft het gesprek slechts een uitwisseling van informatie.

Wanneer een vermeende overeenkomst gevonden is, wordt hierop verder gewerkt. Vaak gaat het over maatschappelijk georiënteerde zaken oftewel de uitwerking van het geloof in de samenleving. Onderwerpen als compassie, rechtvaardigheid en openheid komen vaak naar voren. Maar nogmaals, spreekt men vanuit de verschillende tradities over hetzelfde of zijn het toch voornamelijk christelijke onderwerpen die de agenda van het gesprek bepalen? Mij besluipt de idee dat men zich vastklampt aan dergelijke onderwerpen om toch vooral de illusie te behouden dat we als mensen toch eigenlijk allemaal hetzelfde willen.

Gevoelige onderwerpen

Is er ruimte in het gesprek om onderwerpen die gevoelig liggen in alle tradities, zoals de positie van vrouwen, gelijke rechten van homoseksuelen, bestraffing, hemel en hel, seksuele beleving, verantwoordelijkheid, zondebesef, doodstraf, vrijheid van denken, zorg voor de schepping, samenlevingsvormen, twijfel en wetenschap… om deze onderwerpen te bespreken of blijft men ver van de cirkels die elkaar niet overlappen?

Nu zult u zeggen: ‘elk gesprek is moeilijk, dat is nog geen reden om een gesprek niet aan te gaan’. Dat klopt, maar we moeten goed weten wat we willen in een interreligieus gesprek. Willen we prettige gesprekken over enkele raakvlakken of willen we spreken over zaken die concreet het samenleven beïnvloeden? Spreken we enkel over thema’s die ongevaarlijk zijn of raken we ook aan de gevoelige onderwerpen, met het gevaar dat het gesprek minder prettig wordt en dat men standpunten inneemt tegenover elkaar?

Duidelijk standpunt

Laten we nog een keer herhalen wat in het begin is gezegd: Je eigen waarheid is altijd beter dan die van een ander, dat is nu eenmaal inherent aan geloven. Als jij dan kunt beredeneren vanuit jouw waarheid dat bijvoorbeeld mensen vrij moeten zijn in hun denken, dan is dat a priori een beter standpunt dan die van een gesprekspartner die vanuit haar geloof vindt dat mensen daar niet vrij in zijn (en vice versa voor de ander natuurlijk).

Zo kom je tegenover elkaar te staan, precies wat de deelnemers van een interreligieuze dialoog niet willen. Maar het is tegelijkertijd wel zo eerlijk en helder: dit is mijn standpunt en daar sta ik voor.

Dialoog onmogelijk?

Hieruit moeten we concluderen dat een interreligieus gesprek, dat gericht is op wederzijdse waardering en erkenning, misschien gewoon niet mogelijk is. Standpunten zullen altijd blijven verschillen, want ze zijn sterk gegrond in eeuwenlange tradities en overtuigingen (om niet van heilige boeken te spreken).

Het alternatief om enkel over overeenkomsten te spreken en van daaruit te vertrekken is een mogelijkheid, maar dan zal heel goed moeten worden vastgelegd, welk doel iedereen voor ogen heeft en of iedereen wel over hetzelfde spreekt. Ook zullen we zo eerlijk moeten zijn om toe te geven dat er wellicht minder overlappingen bestaan dan we zouden wensen.

Verzwakte identiteit

In afsluiting wil ik nog enkele opmerkingen maken. Het is belangrijk om in het gesprek kritisch te blijven kijken naar de eigen traditie, maar vooral naar die van de ander. Het is uiteraard prettig om het eens te zijn met elkaar, maar het gaat hier over zaken die ons samenleven voor nu en in de toekomst vergaand zullen beïnvloeden.

We zullen ook realistisch moeten blijven. Het is niet omdat wij hopen en vertrouwen en hebben geleerd in de kerk om te dromen, dat onze gesprekspartners dat dus ook doen. En tot slot moeten we ons goed beseffen dat wij christenen dergelijke gesprekken vaak aangaan (toch in ieder geval vanuit onze kerken) vanuit een verzwakt zelfbeeld.

Werkelijke dialoog kan pas plaatsvinden als de eigen geloofsidentiteit sterk is. Het lijkt er nu vaak op dat christenen in deze zoekende tijden een antwoord proberen te vinden op de eigen geloofscrisis door in dialoog te gaan met mensen die niet lijken te twijfelen aan hun overtuiging. Dat deze weg naar een verdere afkalving van ons geloof leidt, hoeft ons niet te verbazen.

Arjan Knop is predikant in Kortrijk.