‘Hoe kunnen Europese centrumpartijen opkomend populisme het hoofd bieden?’

‘De politieke partijen in het midden van het politieke spectrum moeten de liberale democratie in Europa veel vuriger verdedigen’, vindt Gert Jan Geling van Liberales.

De beëdiging van Trump als president heeft veel losgemaakt. Velen in het politieke midden maken zich grote zorgen. Over de NAVO, over de toekomst van Europa, over onze veiligheid, het milieu, noem maar op. Op de flanken viert men daarentegen feest. Het Vlaams Belang juichte al over ‘Een patroittische golf in heel Europa’ , en andere populistische, nationalistische partijen doen hier niet veel onder. Het politieke midden lijkt te wankelen. Maar in plaats van als een konijn in de koplampen te staren is het tijd dat de centrumpartijen actie ondernemen. Actie tegen het opkomende populisme, actie tegen het dreigende verval van de EU en actie tegen de problemen waar veel Europese burgers zich mee geconfronteerd zien als gevolg van nationale en internationale oorzaken.

Om te beginnen is het van belang dat het politieke midden standhoudt in de storm als het gaat om het staan voor de liberaal democratische kernwaarden die onze Europese samenlevingen maken tot wat zij zijn: fundamentele vrijheden, mensenrechten, de democratie, de rechtsstaat en de vrije markt. Als het gaat om deze waarden, die Europa maken tot een betere plek op aarde, zou het politieke midden niet toe moeten geven aan krachten die deze waarden wensen aan te tasten.

Ook zou het Europese project voortgezet moeten worden. Verdere Europese integratie is hard nodig, zeker in tijden van politieke en financiële onrust en grote veiligheidsdreigingen is een sterk en verenigd Europa van groot belang. Maar dit mag niet langer een Europa zonder draagvlak onder burgers zijn. Daarom is tegelijkertijd ook radicale verdere democratisering, in de vorm van meer macht voor het Europees Parlement, een direct gekozen voorzitter van de Europese Commissie en de mogelijkheid tot pan-Europese correctieve referenda eveneens noodzakelijk. Het is tijd dat Europa weer mensen gaat inspireren, gaat begeesteren, en dat politici ook deze boodschap uitdragen, in plaats van systematisch op de kap te zitten van Europa.

Maar alleen voor onze waarden staan is niet genoeg. Want het populisme legt wel degelijk een aantal reële zorgen bloot die leven onder burgers in onze samenlevingen. En aan deze zorgen zou het politieke midden tegemoet moeten komen. Niet alleen omdat dit nodig is, maar ook om zo het populisme de wind uit de zeilen te nemen. De recente vluchtelingencrisis roept vragen op over de capaciteit van Europese samenlevingen om grote groepen migranten op te nemen. Een volgende migratiecrisis zou niet alleen tot grote sociale spanningen kunnen leiden, of onze veiligheid in gevaar brengen (aangezien de controle aan de buitengrenzen van de Europese Unie niet waterdicht is), maar zal ook de opkomst van het nationalisme een boost geven en de onderlinge Europese solidariteit ernstig verzwakken.

Dit mogen we daarom niet nog een keer laten gebeuren. Een verenigd, streng, maar rechtvaardig Europees asielbeleid, waarbij mensen al aan de buitengrenzen van Europa worden geselecteerd op wie Europa in mag en wie niet, is daarom hard nodig. Een beleid waar Angela Merkel nu ook al mee bezig is, en waarvoor zij steun verdient.

Populisme als stem voor zij die anders geen stem hebben

Want het populisme vormt in dit geval, zoals David van Reybrouck stelde in zijn boek Pleidooi voor Populisme, een stem voor diegene die anders geen stem hebben. En wanneer deze mensen het idee hebben dat onze politici niet langer opkomen voor de belangen van Europese burgers dan zullen zij alternatieven zoeken die dat wel zullen doen. De Europese partijen die zich in het midden van het spectrum bevinden, zouden dat niet mogen laten gebeuren. Datzelfde geldt ook bij voor de sociaal-economische zorgen die veel mensen hebben.

Als gevolg van de globalisering, vrijhandel en nieuwe technologieën verdwijnen veel banen voor de arbeidersklasse, verzwakt de middenklasse en neemt de ongelijkheid toe. Slechts weinigen, overwegend de allerrijksten, profiteren hiervan. Ook dit leidt, terecht, tot veel onrust. Daarnaast is de liberale democratie gegrondvest op een sterke middenklasse. Wanneer die verzwakt, is dat reden tot grote zorg. We zouden daarom, zoals Paul de Grauwe dat reeds stelde moeten erkennen dat er ook grenzen zitten aan globalisering en vrijhandel, zeker wanneer het over mensen en het milieu gaat. En we zouden het tegengaan van ongelijkheid tot absolute topprioriteit moeten maken, de kloof tussen arm en rijk moeten verkleinen en het krimpen van de middenklasse met alle mogelijke middelen tegen moeten gaan.

Absorberen van populistische flanken

Tot slot dient het midden ook geherdefinieerd moeten worden. In het verleden was het politieke midden al in staat om extremen van rechts en links, in de vorm van conservatieven en socialisten, te absorberen. De verzorgingsstaat werd bijvoorbeeld uitgebouwd om zo aan de socialisten tegemoet te komen. In dat verband is het jammer dat de ALDE, de Europese liberalen, er niet in geslaagd zijn om de Italiaanse Vijfsterrenbeweging in haar gelederen op de nemen. De Vijfsterrenbeweging is weliswaar een populistische en gematigd Eurosceptische partij, maar ook een van de meer redelijke populistische partijen in Europa, en een goed alternatief voor de corruptie op links en rechts in Italië. Wil het politieke midden blijven overleven dan zal zij voor een deel de populistische flanken moeten absorberen, in de vorm van het insluiten van de minder extreme varianten van het populisme in Europa.

De hierboven genoemde punten zijn antwoorden die niet onafhankelijk van elkaar op het populisme gegeven kunnen worden. Om het populisme vanuit het midden op succesvolle wijze tegen te gaan zouden ze hand in hand met elkaar gegeven moeten worden. Want alleen vanuit het midden kunnen constructieve oplossingen komen voor de problemen waar we in Europa mee geconfronteerd worden.