Het mirakel van Oosterweel: een reconstructie van een historische doorbraak

Op 8 februari, twintig jaar nadat de Oosterweelverbinding voor het eerst ter sprake kwam, gaat op Linkeroever de eerste spade in de grond. De Antwerpse Ring wordt gesloten én overkapt. Hoe zijn het Antwerpse stadsbestuur, de Vlaamse regering en de actiegroepen alsnog tot een akkoord gekomen? Knack sprak met alle betrokkenen en reconstrueert een historische overeenkomst.

Zondag 20 juli 2014, de communicatieksills van Ben Weyts

Het is een eind voorbij middernacht als Ben Weyts (N-VA) thuiskomt in Beersel. Enkele uren eerder zijn in de nieuwe Vlaamse regering van Geert Bourgeois (N-VA) de ministerfuncties verdeeld. Slaapdronken vraagt echtgenote Marijke Verboven in bed: ‘En, wat is het geworden?’ ‘Dierenwelzijn, toerisme en mobiliteit’, antwoordt Weyts. ‘Oei, de Oosterweel’, reageert zijn vrouw en draait zich weer om.

Pas dan dringt het volledig tot de nieuwe minister van Mobiliteit door wat een beladen dossier hij heeft geërfd. Al twintig jaar wordt er geruzied over de Oosterweelverbinding in Antwerpen, het grootste mobiliteitsprobleem van West-Europa. De overheden en de actiegroepen hebben zich ingegraven in diepe loopgraven. Ze praten zelfs niet meer met elkaar, tenzij tijdens schreeuwerige debatten op de lokale zender ATV. ‘Ook binnen de regering was er defaitisme over Oosterweel’, herinnert Weyts zich. ‘De hete aardappel werd nu naar mij doorgeschoven.’

De vorige Vlaamse regering, onder leiding van Kris Peeters (CD&V), had beslist om de Lange Wapper, de geplande brug over het havengebied, te vervangen door een tunnel. Een volksraadpleging in 2009 had de politiek daar haast toe gedwongen. Maar van het omstreden tracé om de Antwerpse Ring te sluiten, wilde ze niet afwijken, ondanks de virulente kritiek van de actiegroepen. Vanaf 2012 schaarde Ringland zich in Antwerpen mee achter het initiatief van stRaten-generaal en Ademloos. De eindeloze discussie over bretellen en tangenten werd ingeruild voor de droom van een overkapte Ring. Het eerste Ringlandfestival in 2014 met Gorki, Slongs die van Ons en Discobaar A Moeder lokt 20.000 Antwerpenaren. Een politieke factor van belang, beseffen ze ook op het Barricadenplein in Brussel, waar de Vlaamse regering is gehuisvest.

Ben Weyts was volgens zijn partijvoorzitter Bart De Wever niet de grootste Oosterweelexpert van zijn partij. ‘Als ik daar op het partijbestuur over begon, zag ik hem indommelen, of begon hij op zijn smartphone te tokkelen.’ Als burgemeester van Antwerpen is De Wever sinds 2013 betrokken bij het welslagen van Oosterweel. De Wever: ‘Wij wilden alle bevoegdheden over mobiliteit in handen krijgen, zodat eindelijk één partij het dossier op alle mogelijke niveaus kon beheren. Het dossier zat misschien wel muurvast, het betekende ook dat we het moeilijk slechter konden doen dan onze voorgangers.’

Vijf dagen na de eedaflegging neemt Ben Weyts de TGV naar Lyon. Tijdens die reis ploegt hij een eerste keer door het Oosterweeldossier. Als gewezen communicatiespecialist ziet hij vooral veel gemiste kansen. ‘Iedereen kent de oeverloze discussies over een brug of een tunnel en over een tracé van 16,5 kilometer, terwijl het net zo goed gaat over 60 kilometer extra fietspaden, 30 hectare extra groen en 39 hectare extra bos.’ Mooi meegenomen is dat Bart Van Camp ondertussen kabinetschef van Ben Weyts is geworden. Hij was daarvoor kabinetschef van Koen Kennis, schepen voor onder meer Mobiliteit in Antwerpen, en heeft net als Kennis een verleden bij de Beheersmaatschappij Antwerpen Mobiel (BAM), zeg maar de bouwheer van de Oosterweelverbinding. Kennis en Van Camp zijn de twee N-VA’ers die de discussie met de actiegroepen zullen aangaan.

De eerste actiegroep waarmee Weyts gaat praten, is Ringland. Die staat volgens velen meer open voor overleg dan de andere groepen. ‘Dat was in het begin redelijk gênant’, vertelt Pol Van Steenvoort van Ringland. ‘Wij konden geen politicus tegenkomen of hij vloog ons in de armen. Met die anderen valt niet te praten, zeiden ze.’ Het is ook Peter Vermeulen van Ringland die met het idee van een intendant komt aanzetten. Weyts beslist om daarin mee te gaan. In juni 2015 start de officiële selectieprocedure naar de intendant.

Ingenieur-architect Alexander D’Hooghe is een bekende naam in de wereld van de stadsontwikkeling. Hij staat aan het hoofd van het Center for Advanced Urbanism aan het Massachusetts Institute of Technology (MIT) in Boston en werkte onder meer mee aan wederopbouwprojecten in New York na de passage van orkaan Sandy. In zijn kandidaatstelling schrijft D’Hooghe dat hij het model van New York ook wil toepassen in Antwerpen. Basisidee: laat de lokale bewoners, de wijkcomités en de actiegroepen deelnemen aan het beslissingsproces.

Een onafhankelijke jury met deskundigen en Vlaamse topambtenaren kiest in november 2015 voor Alexander D’Hooghe. ‘Die uitslag lag natuurlijk voor de hand’, verduidelijkt Bart De Wever. ‘Als Barcelona en enkele andere voetbalploegen meedoen aan een toernooi, is de kans groot dat Barcelona wint.’

Woensdag 16 december 2015, enter: de intendant

Alexander D’Hooghe wordt aangesteld als intendant. We gaan voor de volledige overkapping, verklaart hij op zijn eerste persconferentie. De speeltijd is voorbij voor de actiegroepen, zegt Ben Weyts in het parlement. Zij moeten begrijpen dat er voor het eerst in twintig jaar in dit dossier een goede rechtstreekse lijn is gelegd tussen het Schoon Verdiep in Antwerpen (Koen Kennis), het Barricadenplein in Brussel (Bart van Camp) en intendant Alexander D’Hooghe aan de Schelde. ‘Dat is zo’, beaamt Manu Claeys van stRaten-generaal. ‘Zowel Van Camp als Kennis behoort tot de intimi die Bart De Wever aan zijn studententijd heeft overgehouden. Die banden zijn nauw, dus dat werkte meteen goed.’

Alexander D’Hooghe voert eerst afzonderlijke gesprekken met de verschillende actiegroepen. Op de daaropvolgende gezamenlijke vergaderingen is de sfeer kil en vijandig. Soms zijn er wel veertig mensen aanwezig, wat een open gesprek moeilijk maakt. D’Hooghe wordt door de actiegroepen beschouwd als de handpop van Weyts, die met de overkapping als glijmiddel de Oosterweel door hun strot moet rammen. Het noordelijke deel van het tracé, waar het de voorbije decennia altijd om ging, komt nooit op tafel te liggen. De actiegroepen hebben het over de ‘olifant in de kamer’. Manu Claeys: ‘Aan het Oosterweeltracé kon niet worden geraakt, vond D’Hooghe, en daar mocht hij zich ook niet mee bezighouden. De overkapping was evenwel onmogelijk met het tracé zoals hij het verdedigde. Dat hebben wij altijd herhaald. In die eerste gesprekken kwam D’Hooghe er ook pas achter wat voor wonden er in het verleden waren geslagen. Hij zat met gesprekspartners rond de tafel die zich bijna allemaal verongelijkt voelden.’

Maar D’Hooghe zelf voelt zich ook onheus behandeld. ‘Ik was nooit een handpop, maar wel belast met een autonoom leefbaarheidsproject voor de stad. Die opdracht stond los van het tracé en de mobiliteit. De moeilijkste en meest uitputtende sessies waren die met stRaten-generaal. We maakten ruzie en waren het vaak totaal oneens met elkaar, maar we bleven wél altijd praten. Ik heb vaak gezegd: “Manu, neem je verantwoordelijkheid. Je bent het aan het verknallen voor je regio.”‘

Ook aan de kant van de politiek is er veel wantrouwen. ‘Ik was zeker sceptisch’, vertelt Bart De Wever. ‘Ik ben mij altijd blijven afvragen in hoeverre de actiegroepen afstand konden nemen van de politiek. Voor een partij als Groen en nu ook de SP.A is Oosterweel het gedroomde aanvalsdossier. Ik herinner me nog de zenuwachtigheid op het Martelarenplein de dag van de officiële ondertekening. Gingen die actiegroepen écht zo’n pacifistische verklaring ondertekenen?’

Wat Alexander D’Hooghe het meest is bijgebleven, is de vergadering waarop Wim van Hees van Ademloos en Jan Van Rensbergen, de ceo van de BAM, elkaar voor het eerst in jaren terugzagen. De twee hadden vroeger loeihard ruzie gemaakt. De sfeer was ijselijk. Een deelnemer: ‘Het waren gezworen vijanden en het spel werd persoonlijk gespeeld, maar tot ieders verbazing brachten beide heren vanaf de vierde sessie koekjes voor elkaar mee.’ Wim van Hees: ‘Op een bepaald ogenblik heb ik tegen hem gezegd: “Jan, als jij iets zegt, dan zwijg ik en als ik spreek, dan zwijg jij ook. Goed?” De toon werd positiever omdat ik merkte dat er ruimte was om te onderhandelen. Jan accepteerde eindelijk dat de luchtkwaliteit en de leefbaarheid ook belangrijk waren.’

Februari 2016, de redding van Sint-Anna

Alexander D’Hooghe schrijft zijn eerste voortgangsnota. De grondtoon is pessimistisch. De intendant vreest zelfs even voor een totale mislukking. Maar er wordt ook vooruitgang geboekt. Wim van Hees heeft als belangrijke eis de redding van het Sint-Annabos op Linkeroever. Dat bos was voorbestemd als opslagplaats voor het gebaggerde slib uit de Schelde, maar in juni werd samen met de haven een andere én goedkopere stortplaats gevonden. Dat was voor Van Hees een heel belangrijke overwinning: ‘Het Sint-Annabos is een van de twee longen van de stad, naast het Rivierenhof.’

Juni 2016, een ‘doorbraakmoment’

Tegen alle verwachtingen in bereiken de intendant en de actiegroepen een akkoord over de hele westelijke Ring op Linkeroever. Tegelijkertijd wordt afgesproken dat nu ook het zuidelijke deel van de Ring op tafel zal komen te liggen, en dat er over mobiliteitsdossiers mag worden gesproken. De opdracht van D’Hooghe gaat dus niet langer over de leefbaarheidsaspecten van een overkapping. Wim van Hees heeft het over een ‘doorbraakmoment’.

Ondertussen blijft het noordelijke deel van de Oosterweel de olifant in de kamer. De intendant vertelt de actiegroepen dat hij daarover in gesprek is gegaan met Jan Van Rensbergen van de BAM. ‘Met de actiegroepen viel daar eigenlijk niet over te praten. Ik ben er dan alleen mee doorgegaan, in de luwte. Jan en ik konden hier en daar enkele verbeteringen aanbrengen aan dat vermaledijde tracé, zoals bij het Noordkasteel in de bocht van de Schelde en de zogenaamde Hollandse knoop in Merksem.’

De actiegroepen blijven sceptisch omdat ze ervan uitgaan dat de overkapping van het Noordkasteel, een gepland knooppunt voor Oosterweel, technisch onmogelijk is. D’Hooghe beseft dat er geen akkoord komt zolang er niet over alle punten en dus ook over de noordelijke Ring overeenstemming is. ‘Ik heb toen aan alle betrokkenen het voorstel gedaan om het nog één keer te proberen, in alle openheid.’ Manu Claeys twijfelt: ‘Alles was toch al beslist, het haventracé bleef onbespreekbaar.’ Ook Ben Weyts aarzelt: ‘Ik had geen zin in nieuwe politieke spelletjes, maar ik gaf mee dat redelijke toegevingen mogelijk bleven als er valabele argumenten voor waren.’

Uiteindelijk komen de vergaderingen er toch. De sessies zullen doorlopen tot januari 2017. Snel worden enkele zaken duidelijk. Bijvoorbeeld dat het haventracé in het verlengde van de A102 niet sneller gebouwd kan worden en ook niet goedkoper is, maar dat dit tracé wel het voordeel heeft dat er meer doorgaand verkeer van de Ring wordt gehaald. Op verzoek van de actiegroepen wordt het tracé verlegd in oostelijke richting, verder weg van de stad. ‘Eindelijk zagen ze het licht’, zegt Manu Claeys. ‘Dat kwam in de buurt van ons vroegere Meccanovoorstel.’

Tijdens die gesprekken groeit bij de intendant het idee van de noordelijke bypass: die moet het omgaande verkeer van de E313 vanaf Wommelgem in een grote bocht ten noorden van Antwerpen naar het Waasland en de E17 leiden. Hij overlegt daarover met Koen Kennis en Bart Van Camp en mag het plan verder uitwerken.

Oktober 2016, een clusterbom ontploft

Op het kabinet van schepen Koen Kennis wordt voor het eerst rechtstreeks politiek overleg gepleegd met kabinetschef Van Camp, de actiegroepen en de intendant. Ook de Antwerpse politici beseften plots dat een akkoord mogelijk is en dat ‘de stad een grote slag kan slaan’ in Brussel.

Belangrijk om de actiegroepen over de streep te trekken, is dat er geld op tafel komt. De stad Antwerpen heeft eerder al 250 miljoen euro vrijgemaakt en ook de Vlaamse overheid komt nu over de brug met één miljard euro. ‘Ik heb daar wat mee gepokerd’, vertelt Koen Kennis. ‘Ik beloofde de actiegroepen dat geld, nog voor we het van de Vlaamse regering toegezegd hadden gekregen. (lacht) Misschien had ik een nog hoger bedrag moeten noemen.’

Boven de onderhandelingstafel hangt ondertussen nog altijd een reeks klachten die de actiegroepen eerder hebben ingediend bij de Raad van State. Als de Raad van State de actiegroepen gelijk zou geven, blijven de politici met lege handen achter en wordt het Gewestelijk Ruimtelijk Uitvoeringsplan (GRUP) vernietigd. Op 17 januari 2017 komt de Auditeur-generaal van de Raad van State tegemoet aan de kritiek van de actiegroepen. Een clusterbom, zo lijkt het. ‘Dat kwam de politici uiteraard slecht uit’, vertelt Manu Claeys. ‘Zonder die beslissing stonden zij sterker. Maar ook wij werden er zenuwachtig van. Wilden wij nog wel dat de onderhandelingen op zo’n manier werden opgeblazen? We hadden ondertussen zo veel binnengehaald dat wij maar weinig zin hadden om dat allemaal op te geven.’

Intendant D’Hooghe voelt zich door de onverwachte uitspraak van de Auditeur-generaal gepakt in snelheid. ‘De actiegroepen hadden mij verteld dat dat vonnis er pas in april of mei zou komen. Mijn onderhandelingsagenda was daar volledig op afgestemd. Je kunt de andere partij immers maar tot toegevingen dwingen zolang dat vonnis niet gekend is.’

Achteraf bekeken is zelfs Bart De Wever tevreden met de klachten bij de Raad van State. ‘Wij konden zo in de Vlaamse regering zeggen dat wij wel verplicht waren om te onderhandelen, want de actiegroepen konden op een nucleaire knop drukken waarmee het hele dossier terug naar af moest. Dat was voor niemand goed. En het is niet altijd makkelijk om politici van wie de kieskring in Torhout of Oostende ligt te overtuigen van miljardeninvesteringen in Antwerpen.’

In die Vlaamse regering zitten behalve de N-VA ook nog de CD&V en Open VLD. Die laatste partij leunt dicht aan bij de actiegroepen, terwijl CD&V totaal vergroeid is met het Oosterweeltracé. Het is nog maar de vraag of de christendemocraten wel zo gelukkig zijn met de oplossing die in de maak is voor Oosterweel, maar het is voor hen erg moeilijk om een historisch akkoord tegen te houden. Koen Kennis: ‘CD&V is geen stedelijke partij, ze heeft nooit werkelijk aangevoeld wat er in de stad leefde. Nu zaten er allemaal Antwerpenaren rond de tafel. Die begrepen waar het over ging.’

Na het advies van de auditeur-generaal belanden de onderhandelingen in een stroomversnelling. Er is geen weg terug. Manu Claeys: ‘Ik denk dat de N-VA op een bepaald moment heeft beslist dat ze echt de kracht van verandering wilde zijn in dit dossier. Ze wilde Oosterweel oplossen.’

Maar zelfs nadat de grote lijnen van het akkoord bekend zijn, wordt er in de laatste rechte lijn nog driftig gediscussieerd in talloze marathonvergaderingen. ‘De olifant in de kamer was een muis geworden’, vat Bart De Wever samen. ‘Alle pijnpunten waren weggenomen: het Sint-Annabos was gered en de monsterlijke constructie aan het Sportpaleis – de Hollandse knoop – was ook verdwenen. Enkel de discussie over het aantal rijstroken voor de Oosterweelverbinding bleef, en die was grotendeels ideologisch.’

Dinsdag 14 maart 2017 ‘Durven springen’

Op het einde van de week vertrekken Manu Claeys en Alexander D’Hooghe voor een lange tijd naar de Verenigde Staten. Dat zorgt voor een allerlaatste versnelling in de onderhandelingen. De nacht voordat het Toekomstverbond in Brussel bij minister-president Geert Bourgeois moet worden ondertekend, is voor sommigen heel kort. Zenuwachtig belt Claeys met zijn collega’s en de intendant. ‘Over details’, zegtD’Hooghe. ‘Over noodzakelijke wijzigingen en vooral enkele garanties’, zegt Claeys.

Wim van Hees: ‘Op een bepaald moment moet je durven springen. Om 23 uur heb ik een laatste keer gebeld met Manu: “Ik ga slapen. Ik heb alle vertrouwen in je beslissing.” De volgende ochtend ben ik buitengewoon gelukkig naar Brussel gereden. Het was een historische dag en ik heb nog geen seconde spijt gehad van onze beslissing.’

Maar hebben de actiegroepen hun slag thuisgehaald in de discussie over de gereduceerde capaciteit van de Oosterweelverbinding, het zogenoemde ‘Oosterweel light’? Zelf zijn ze daarvan overtuigd, maar op het Antwerpse stadhuis maken ze toch enig voorbehoud. Bart De Wever: ‘Ik ga in ieder geval geen geld vragen in Brussel om een tunnel te graven waar maar één rijstrook in ligt.’

Woensdag 15 maart 2017, een historisch verbond

Het Toekomstverbond wordt ondertekend op het kabinet van Ben Weyts. De intendant: ‘Ik herinner me vooral de laatste momenten bij Ben Weyts. Ik zat tussen hem en Bart De Wever. Het was er stil. Iedereen was zich bewust van het historische belang voor Antwerpen.’

Een belangrijke voorwaarde voor de goedkeuring van het Toekomstverbond was dat de actiegroepen hun klachtenprocedure bij de Raad van State zouden staken. StRaten-generaal trekt vrij snel na de ondertekening zijn klacht in, Ademloos volgt op 15 september 2017.

Wie het Toekomstverbond leest, blijft evenwel met vragen zitten. De tekst belooft een overkapping van de Antwerpse Ring en een ambitieuze modal shift – de auto mag voor niet meer dan de helft van alle verplaatsingen in de Antwerpse regio worden gebruikt – maar schept geen duidelijkheid over de financiering van beide projecten.

Vrezen de burgerbewegingen dat de politici, die ze jarenlang hebben gewantrouwd, hun beloftes niet zullen nakomen? ‘Enkel wat er in het Toekomstverbond staat, is ons beloofd’, zegt Claeys. ‘Niemand kan ons nu negen miljard euro voor die overkapping geven, dat gaat gewoon niet. Maar er is wel een dynamiek op gang gebracht. Er worden nu structuren opgericht die mij doen geloven dat het Toekomstverbond uiteindelijk zal worden gerealiseerd. Nu, ik ben hier al meer dan tien jaar mee bezig. Misschien was ik sneller bereid om te springen dan degenen die zich nog maar enkele jaren in het dossier hebben vastgebeten.’

Voelen ze zich bij Ringland gerold, als er nu slechts één miljard euro is vrijgemaakt voor de overkapping? ‘Dat gevoel leeft bij de ene al iets meer dan bij de andere’, antwoordt Peter Vermeulen. ‘We hebben een akkoord gesloten, maar we moeten ook niet onnozel doen: we zijn er nog niet. Het is absoluut niet zo dat we het nu over alles eens zijn. Er zullen nog aanpassingen nodig zijn en er is ook nog veel werk aan een globaal financieringssysteem. De structuren voor verdere samenwerking (Werkgemeenschap) staan ook nog niet op punt.’ Pol Van Steenvoort vult aan: ‘De belangrijkste verwezenlijking is misschien wel dat we in de werkgemeenschappen, die voor de uitvoering gaan, een plaats aan tafel hebben gekregen.’

‘Wat hadden we meer kunnen doen’, vraagt burgemeester De Wever zich af. ‘Ik had een document kunnen schrijven waarin we twintig miljard euro voor Antwerpen beloven. Maar de volgende Vlaamse regeringen hadden daar eenvoudig onderuit kunnen komen. Het geld dat nu is toegezegd, zál worden besteed, en er is een visienota uitgewerkt waarvoor iedereen heeft geapplaudisseerd. Het is aan Antwerpen om het momentum vast te houden.’

Maar voorlopig is het niet eens zeker of Vlaanderen de investeringen in Oosterweel uit de begroting zal mogen houden. Ben Weyts denkt niet dat Vlaanderen daar last mee zal krijgen. Dat is een probleem van de federale regering. Zij moet onderhandelen met Europa. (grijnst) Vlaanderen is nog geen lidstaat van de EU.’

Is dit een overwinning voor de burgerdemocratie? Manu Claeys werkt aan een boek over het Oosterweeldossier waarin hij dat beaamt, maar niet iedereen is het daarmee eens. ‘De media stellen dit graag voor als een nieuwe manier om aan politiek te doen’, zegt Ben Weyts. ‘Ik vind dat overdreven. Het is niet voor alles een oplossing.’ In Antwerpen zien ze dat toch anders. ‘Uit Oosterweel zijn heel wat do’s en vooral don’ts te halen’, zegt Bart De Wever. ‘Aan het Eksterlaar of de Zuiderdokken hebben wij nieuwe stadsprojecten. Het protest dat daar aanwezig was, hebben wij via bemiddeling weg kunnen halen. De lessen die uit Oosterweel te trekken waren, zijn ondertussen wel geleerd.’

HET TOEKOMSTPROJECT

Met de hulp van stadsplanner Alexander D’Hooghe wordt een akkoord bereikt: voor het tracé van de Oosterweelverbinding wordt onderzocht of het met minder rijstroken kan dan eerst gepland (Oosterweel Light – voor lokaal verkeer), het zuidelijke traject van de Ring wordt overkapt (Overkapping van de Ring), en er komt een extra traject ten noorden van Oosterweel, voor verkeer dat niet in de stad hoeft te zijn (Radicaal haventracé voor doorgaand verkeer).