‘Het maakt niet uit of je intenties banaal zijn, wat telt zijn de gevolgen van je handelen voor de wereld’

Is Donald Trump intrinsiek kwaadaardig, of is hij slechts een amorele opportunist die alleen uit is op geld en macht? Volgens moraalfilosofe Susan Neiman komt het niet aan op intenties, maar zijn het de gevolgen van het handelen die bepalen of iemand goed of slecht is.

Regelmatig krijg ik de vraag of ik denk dat Donald Trump kwaadaardig is. Het antwoord daarop is niet moeilijk, natuurlijk denk ik dat. De moeilijkheid bestaat erin om de manier waarop hij kwaadaardig is te beschrijven. Hij lijkt namelijk een van die zeldzame mensen te zijn zonder enige notie van moraliteit. De vraag is dus eerder: is hij intrinsiek slecht, of gewoon een opportunist die alleen uit is op zoveel mogelijk geld en macht?

Het maakt niet uit of je intenties banaal zijn, wat telt zijn de gevolgen van je handelen voor de wereld.

Het totaal ontbreken van een moreel kompas, de onmogelijkheid om ook maar aan iets anders dan aan macht waarde te hechten, is op zichzelf al een aanduiding van slechtheid. In heel zijn leven heeft Donald Trump laten blijken dat hij geen enkele notie heeft van andere waarden – mededogen, rechtvaardigheid, liefde, geïnteresseerd zijn in anderen of de wereld rondom hem. Zijn enige drijfveer is de drang om te domineren, en hij lijkt niet in staat om te begrijpen dat andere mensen misschien andere doelen nastreven in hun leven.

Intenties en gevolgen

Er zijn twee manieren om naar het kwaad te kijken (of naar het goede, overigens). De eerste manier heeft te maken met iemands innerlijke drijfveren, welke waarden hij of zij koestert en welke doelen een persoon nastreeft. Goede bedoelingen op zich volstaan echter niet als je er nooit naar handelt. We kennen allemaal mensen die er oprecht enkele degelijke waarden op nahouden, maar te bang of te lui zijn om die in de praktijk te brengen. Zo iemand is Donald Trump niet.

De tweede manier heeft niets met intenties te maken maar met consequenties. Het is belangrijk om voor ogen te houden dat de weg naar de hel geplaveid is met goede bedoelingen. Wat er werkelijk toe doet zijn de gevolgen van onze handelingen voor de wereld waarin we leven. En het is ontegensprekelijk zo dat wat Donald Trump doet slecht is. Het is volstrekt duidelijk dat Trump openlijk en gewelddadig racisme aanvaardbaar heeft gemaakt. Erger nog, ik vrees dat hij het acceptabel heeft gemaakt om er helemaal géén waarden op na te houden – uitgezonderd streven naar geld en macht. Ik ben bezorgd over het voorbeeld dat hij geeft aan jonge mensen, zeker aan hen die er op zich al aan twijfelen of er andere waarden dan geld en macht bestaan. Helaas leven we in een cultuur waarin geloven in goedheid, rechtvaardigheid en mededogen iets is om je voor te schamen.

De banaliteit van het kwaad

Toen Hannah Arendt Eichman in Jerusalem schreef, met de bekende frase over de banaliteit van het kwaad, was de geschiedschrijving nog onvolledig. Achteraf bleek dat Adolf Eichman wel degelijk slechte bedoelingen had. Dat doet echter niets af aan Arendts inzicht: het maakt niet uit of je intenties banaal zijn, wat telt zijn de gevolgen van je handelen voor de wereld. Hoewel hij nog geen oorlog begonnen is – en ik hoop dat dat zo blijft – heeft Trump de wereld erger gemaakt. Het feit op zich dat iemand die op geen enkele manier blijk geeft van een geweten, opvoeding of fatsoen de machtigste man van de wereld kan worden, brengt mogelijkheden aan het licht die beter in Pandora’s doos zouden zijn gebleven.

Sinds Trump aan de macht is, heb ik veel nagedacht over de banaliteit van het kwaad en de observaties van Primo Levi over de volstrekte normaliteit van de kampbewakers in de Duitse concentratie- en vernietigingskampen. Hij stelde vast dat zij niet noodzakelijk ‘monsters’ waren, maar eerder typevoorbeelden van hoe het kwaad kan geschieden door toedoen van ‘gewone’ mensen. In mijn werk suggereer ik dat Trumps kiezers Amerikanen willen treffen die zij zien als de Ander. Bijgevolg zijn ze medeplichtig aan zijn daden en het kwaad dat hij veroorzaakt.

Levi, Arendt en anderen hadden het helemaal juist. Het klopt dat de architecten van het fascisme ontegensprekelijk kwade bedoelingen hadden. Maar ze zouden die nooit hebben kunnen realiseren zonder de medewerking van miljoenen doodnormale mensen. Veel van hen waren heel beschaafd en fatsoenlijk in andere opzichten, maar om een of andere reden gingen ze erin mee en maakten dus het fascisme mogelijk. Op dit moment in de geschiedenis is het belangrijk eraan te herinneren dat Hitler democratisch verkozen werd, waarna hij steeds verder ging en uiteindelijk de Duitse democratische instellingen vernietigde. Het was banaal. Ook nu zitten we in een lastig parket, en diegenen die dat niet beseffen zijn medeplichtig.

Susan Neiman is moraalfilosofe en directeur van het Einstein Forum in Berlijn. Ze is auteur van de moderne klassieker Evil in modern thought, dat in november in het Nederlands verschijnt als Het kwaad in het moderne denken. Een alternatieve geschiedenis van de filosofie bij uitgeverij Lemniscaat. Neiman buigt zich in haar werk over het morele vraagstuk van het kwaad, stelt de vraag hoe we weer trots kunnen zijn op de Verlichting en bestrijdt het relativisme.