‘Het kwaad zelf zit niet in één persoon, het is het afglijden van de massa die des duivels is’

‘Er schuilt gevaar in te veel aandacht aan een figuur als Trump te geven, en daardoor niet de onderliggende processen naar waarde te schatten’, schrijft Christophe Busch, de directeur van Kazerne Dossin in Mechelen naar aanleiding van de crisis aan de Amerikaans-Mexicaanse grens.

Over het afglijden van individuen, groepen en gehele samenlevingen

‘De zekerste weg naar de hel is de geleidelijke weg, gradueel en goed begaanbaar voor de massa.’ Met deze openingszin geef ik al jaren lezingen over dadergedrag bij collectief geweld, over hoe gewone mensen stap voor stap verglijden op een continuüm waarbij ze uiteindelijk geweld als een legitiem middel beschouwen voor een bepaalde politiek, religie of ideologie. Ik noem dit proces van verglijden een duivelse transitie. Anderen noemden het een proces van Otherisatie (wij-zij dynamiek) of continuüm van destructie.

De kern van mijn betoog is dat je de dader zelf niet mag reduceren tot een demon, een onmenselijk heerschap dat intrinsiek kwaadaardig of psychopathologisch gestoord is. Maar wel dat daderschap veel meer het resultaat is van een proces, een evolutie waarbij talloze mensen radicaliseren in hun standpunten, maatschappelijke posities en hun uiteindelijk handelen. Decennia aan onderzoek, zowel in het domein van Holocaust, genocide en terrorismestudies, tonen keer op keer aan dat bepaalde (f)actoren mensen kunnen beïnvloeden richting extremer denken en handelen.

Als er één les te trekken valt uit de geschiedenis, dan is het net dat zulke verschuivingen zich met een bepaalde regelmaat voltrekken. Dat bepaalde periodes van grotere harmonisatie gevolgd worden door episodes van sociale polarisatie. Dat samenlevingen grillig hun weg zoeken in wat Willem Elsschot benoemde als ‘een kringloop zonder uitkomst.’ Angstige samenlevingen krimpen daarbij in elkaar, zien vele bedreigingen en zoeken sterk leiderschap om de mensen te loodsen doorheen een stijgende en versnellende complexiteit. Een ‘vloeibare samenleving’ die gekenmerkt wordt door een toenemende ‘vloeibare angst’ in de bewoordingen van de socioloog en Holocaustoverlevende Zygmunt Bauman. Meer dan ooit kunnen en moeten we al die historische kennis gebruiken als leidraad om zulke verschuivingen beter te begrijpen en adequater te beïnvloeden. Shift happens, but how?

Elke geschiedenis is uniek in zijn feiten, bijzonderheden en gevoeligheden. Maar dat neemt niet weg dat je patronen kan zien hoe deze processen hun verloop kennen. Deze patronen zijn geen wiskundige zekerheden, maar wel tendenzen die als historische waarschuwingsbakens ons aanzetten om te reflecteren, om beter te handelen op basis van voorkennis. Steevast stelt zich dan de vraag hoe het complexe samenspel van beïnvloedende (f)actoren helder te krijgen.

Criminologen en terrorismedeskundigen hanteren daarvoor een gemakkelijk te onthouden 3N-benadering van deze complexe processen. Ze richten zich op de menselijke Noden, Narratieven en Netwerken. Het gaat daarbij om heel herkenbare Noden zoals erkenning, identiteit, levenskwaliteit, gevoelens van verbondenheid, zingeving, … Deze Noden worden universeel nagestreefd, maar zullen geheel verschillend ingevuld worden naargelang de context en mogelijkheden. De context van de jaren twintig in Duitsland gaf stuwing aan een bepaalde wijze van invulling van deze Noden.

Net zoals vandaag deze Noden ook worden ingevuld naargelang de mogelijkheden en uitdagingen (klimaat, migratie, terrorisme, …) die zich wel of niet voordoen. Erkenning krijgen voor een succesvol schrijver of voor een delinquente jongere is dezelfde nood, maar zal een geheel andere invulling kennen. Dat heeft natuurlijk alles te maken met de andere N’en. Zo zullen de Narratieven heel verschillend zijn, naargelang welke Netwerken waarvan je lid bent.

Narratieven worden sociaal geconstrueerd, we zijn immers een verhalende en sociale diersoort. Het zijn de grote en kleine verhalen die ons wereldbeeld, ons referentiekader opbouwen en uiteindelijk ons handelen beïnvloeden. Deze verhalen creëren en delen we met elkaar in Netwerken. Soms heel klein en nabij, zoals de groepen waartoe we behoren en de ontmoetingen die we hebben. Maar soms ook veraf en virtueel, via de vele informatiekanalen of echokamers. Deze maatschappelijk verschuivingen begrijpen, vereist het analyseren van de Noden, Narratieven en Netwerken van mensen. Het voorkomen dat bepaalde groepen of zelfs een grotere massa afglijdt richting extremer denken en handelen, vereist het onderkennen en inwerken op deze 3N’en.

Veel (media)aandacht gaat dan ook naar de Trumps, Putins en Erdogans van deze wereld. Ze zijn een verpersoonlijking, maar ook vereenvoudiging van een complex samenspel van (f)actoren. Het gevaar schuilt er dan ook in te veel aandacht aan de figuur te geven en daardoor niet altijd de onderliggende processen naar waarde te schatten.

Stel u even voor dat Adolf Hitler vermoord werd in 1933. Dan zou vandaag niet de naam Hitler, maar waarschijnlijk deze van Himmler (SS) of Röhm (SA) symbool staan voor het ultieme kwaad. Ik ben er van overtuigd dat dit de onderliggende dynamieken niet fundamenteel zou gewijzigd hebben, mogelijks zelf versneld.

Het kwade zit hem echter niet in één persoon, ook al heeft een staatshoofd een grote maatschappelijke impact. Het is het gradueel afglijden zelf, de transitie van de massa die des duivels is. Het is een afglijden weg van mensenrechten en in de richting van autoritarisme dat we goed moeten onderkennen. Het is het uiteenvallen van het sociale weefsel in een haast geglobaliseerde wij-zij dynamiek die we moeten vrezen. Zoiets gaat gradueel, soms met bokkensprongen vooruit, dan weer achteruit en opnieuw vooruit.

Tekenend zijn de verschuivingen in de Westerse wereld die op mensenrechten gestoeld is. Op het Amerikaanse continent gaan we van een ‘moslim reisverbod’, over voorstellen tot ‘registratie’, de identitaire en raciale conflicten in Charlottesville, de stijging van haatspraak en -geweld, het scheiden van migrantenkinderen en ouders tot de terugtrekking uit de VN mensenrechtenraad. Op het Europese continent zetten Oost-Europese zorgenkinderen zoals de Visegrad landen de toon. De angst voor een ontwrichtende migratie en terreur heeft Europa stevig in zijn greep en doet ons stap voor stap geijkte principes in vraag stellen of zelfs uithollen.

In onze begrijpbare verontwaardiging focussen we ons dan ook op Orban of Trump, maar leerrijker was de berichtgeving van FOX news over de familiescheidingen en wat uit een gedeelte vanuit de Amerikaanse onderbuik op sociale media terecht kwam. Daar bleek weinig sprake van ‘ons kinderen’, wat voor vele mensen de ondergrens is van civilisatie. Ondertussen heeft een nieuw presidentieel besluit dit met een grote handtekening ongedaan gemaakt. Twee stappen achteruit en één vooruit, maar we zitten weer verder in de transitie.

Twee zaken stemmen me evenwel hoopvol in deze verglijdende en turbulente tijden. Een stijgende aandacht en actie vanuit talloze mensen en beroepsgroepen en een gedegen historisch inzicht als nooit voorheen geven ons de armslag en middelen om het midden te kunnen behouden. Om de mensen om ons heen, veraf of dichtbij, te besmetten met nuance, menselijkheid en mensenrechten. We hebben een nooit geziene opportuniteit om historisch inzicht te valoriseren. Shift happens!