Het Grote Afrikadebat: ‘Waarom zouden we ons verzetten tegen excuses?’

‘We moeten fouten uit het verleden absoluut kunnen toegeven. Ook restitutie moet kunnen.’ Dat heeft vicepremier Alexander De Croo (Open VLD) gezegd op het Grote Afrikadebat van Knack en MO*.

Update: in een eerdere versie van dit artikel werd aan Alexander De Croo de uitspraak toegeschreven dat er acht miljoen mensen uit extreme armoede zijn gehaald. Dat moest 800 miljoen zijn. Onze excuses.

Judith Sargentini zegt meteen wat volgens haar het probleem is. ‘Dit is het Grote Afrikadebat, en we beginnen met migratie. Omdat wij bang zijn. Wij zien dat continent enkel door een migratiebril. Ministers van Binnenlandse Zaken geven ons Afrikabeleid steeds meer vorm. Ik zie dat met lede ogen aan. Het zorgt ervoor dat we de decennialange relaties met Afrika terugdraaien, samen met onze budgetten voor ontwikkelingssamenwerking. Als we nog geld geven, dan moet het gebruikt worden om mensen daar te houden.’

Alexander De Croo erkent dat ministers van Binnenlandse Zaken kijken naar de budgetten. ‘Maar het is niet omdat ze daarvan dromen, dat ze er ook gebruik van kunnen maken. Ook het afhankelijk maken van ontwikkelingssamenwerking van terugnameakkoorden enzo, wat de voormalige staatsecretaris voor Asiel en Migratie heef geprobeerd, loopt niet zo hard van stapel.’

Hij wijst op een tegenstrijdigheid in het discours van populisten. ‘Zij zeggen dat Europa een slecht migratiebeleid voert, maar dat is er niet! Dit beleid is een optelsom van nationale beleiden, en dat is vaak geblokkeerd geweest door zij die zeggen blame Europe.’

Vlaams parlementslid Peter Persyn (N-VA) noemt migratie nu doorgaans een ‘negatieve keuze’, omdat mensen veel liever hun eigen land zouden helpen opbouwen dan het te moeten ontvluchten. ‘Wij pleiten voor een actieve migratiepolitiek, maar vooral voor blijven investeren in die landen en niet migratiestromen aanmoedigen.’

We moeten aandacht hebben voor wat migranten drijft: oorlog, economische malaise, gebrek aan goed bestuur en perspectieven… Dàt moet je problematiseren, niet de migratie zelf.

Omar Ba stipt aan dat de grootste migratiestromen bínnen Afrika gebeuren. ‘Die maken 80 procent uit van de totale Afrikaanse migratie.’ Hij vindt een Europese aanpak van migratie nodig. ‘Daarin moeten we aandacht hebben voor wat migranten drijft: oorlog, economische malaise, gebrek aan goed bestuur en perspectieven… Dàt moet je problematiseren, niet de migratie zelf. Alsof Afrikaanse landen graag hun beste mensen zien vertrekken.’ Migratie wordt te vaak als een zaak gezien waarin iemand moet verliezen. ‘Het kan ook winst opleveren.’

Didier Tshidimba (Roland Berger) vindt de belangrijkste manier om migratie te vermijden eerlijke economische betrekkingen. ‘Onze landbouwpolitiek, bijvoorbeeld, is erg slecht voor Afrikaanse boeren. Of kijk naar de exploitatie van de gronden, waarbij goud en andere grondstoffen naar Azië, Europa en Amerika verdwijnen. Binnen nu en 2030 zal in België alleen een tekort aan 500.000 à 600.000 werkkrachten kennen. Misschien moeten we dus ook eens op een andere manier naar migratie kijken.’

Lees verder onder de foto

De Croo onderschrijft dat in de partnerlanden betere perspectieven nodig zijn. ‘Maar we moeten wel voor ogen houden dat de eerste stappen van economische ontwikkeling zullen zorgen voor net meer migratie in een eerste fase. Nu, dat mag geen taboe zijn. Dat is op zich geen probleem. We zitten nog te veel met het idee dat een migrant hier blijft. Vandaag is dat niet meer de realiteit. We moeten meer inzetten op tijdelijke en circulaire migratie.’

Is de handel met Afrika eerlijker geworden?

We zitten nog te veel met het idee dat een migrant hier blijft. Vandaag is dat niet meer de realiteit. We moeten meer inzetten op tijdelijke en circulaire migratie.

Er zijn enorme stappen vooruit gezet, denkt De Croo. ‘Is het gelijkwaardig? Absoluut niet, maar dat ligt misschien meer aan commerciële dynamieken dan bijvoorbeeld aan het Europees landbouwbeleid.’ Hij geeft het voorbeeld van Niger. ‘Willen zij bonen naar Benin, twee landen verder, exporteren, dan zijn ze minder competitief tegenover bonen uit Nederland. En dat is omdat de binnen-Afrikaanse handel te beperkt is, er te veel administratie en corruptie is en gebrekkige infrastructuur. De handel tussen Europa en Afrika zou niet belangrijk moeten zijn, zoals ook in Europa de interne handel het belangrijkst is.’

Sargentini is het daar niet helemaal eens. ‘De partnerschappen houden vaak in dat de Afrikaanse markten zich moeten openstellen. We moeten ze hun markten meer laten beschermen en minder inzetten op onze eigen winst. Daarnaast is die ontwikkelingssamenwerking, ontwikkelingshulp mag het niet meer heten, ingezet op migratie. Je moet dus die handelsakkoorden aanpakken, om bijvoorbeeld die initiële vernieuwde migratie na meer ontwikkeling, op te vangen.’

De Croo stipt aan dat er clausules bestaan waarin Afrikaanse landen hun markten kunnen beschermen. ‘Misschien moeten die strenger, akkoord, maar ze bestaan wel.’

Kunnen wij positieve invloed uitoefenen op Afrika en zo ja, hoe?

De Croo is overtuigd van wel. ‘Globalisering mag een beladen term zijn, maar we hebben 800 miljoen mensen uit extreme armoede gehaald, meer dan twee miljard mensen toegang tot drinkbaar water gegeven en kindersterfte gehalveerd. Dat is nooit gezien in onze geschiedenis. Dat is te danken aan globalisering, niet aan ontwikkelingssamenwerking – ook al heeft die daar aan geholpen.’

Hij somt enkele voorwaarden op. ‘Lokale politieke wil is cruciaal en primordiaal. Als die de vooruitgang van de bevolking wil, dan kan je iets doen. Het is aan ons om een partner te zijn daarin. We staan te lang aan de zijkant om zeker te zijn dat het wel echt helemaal goed is.’

De Croo wijst ingrijpen in de lokale soevereiniteit af. ‘Je kan onrechtstreeks helpen, door ngo’s te financieren, bijvoorbeeld. In Burkina Faso speelt de civiele maatschappij een belangrijke rol, onder meer met indirecte financiering. Toen de ommekeer er kwam, zijn we officieel gaan samenwerken.’

Hebben wij te veel verwacht van ontwikkelingssamenwerking?

Omar Ba wijst erop dat sommige handelsakkoorden geleid hebben tot massale migratie, onder meer in Senegal. ‘Grootschalige privatiseringen hebben daar de werkloosheid doen exploderen.’ Er zijn 450 miljoen jobs nodig voor Afrika, zegt hij. ‘Ten eerste moet je zoals de minister zegt, een goed lokaal beleid hebben. Congo is een mooie illustratie van hoe de nieuwe geopolitiek kaart wordt getekend. Afrikaanse landen kijken veeleer naar China dan naar de EU, omdat die minder lastig doen. Dat is een jammere zaak.’

Afrikaanse cashewnoten worden naar India vervoerd om daar verpakt te worden en dan naar ons gevoerd te worden. Waarom gebeurt dat niet in Afrika?

Sargentini ergert zich eraan dat de vraag ‘wat kunnen we doen’ nog gesteld wordt. ‘Dit is een mooi progressief gesprek uit de jaren 1990. Nog steeds is die eerlijke relatie er niet. Afrikaanse cashewnoten worden naar India vervoerd om daar verpakt te worden en dan naar ons gevoerd te worden. Waarom gebeurt dat niet in Afrika? Ons advies, hoe goed ook, is niet relevant zolang wij geen normale verhouding hebben met Afrika.’

‘Pas toen de beelden over slavenmarkten in Libië begonnen rond te zingen, werd het gesprek met de herkomstlanden van die verhandelde mensen geopend,’ zegt Sargentini. ‘De Afrikanen geloven ons niet meer, en terecht.’

Europa is haar geloofwaardigheid al decennia lang kwijt, zegt Persyn. ‘De structurele ongelijkheid hebben we jarenlang gedoogd. We overspelen daar al heel lang onze hand. We kunnen daar geen majeure rol meer spelen. Afrikanen gaan dat zelf doen. Er zullen investeringen nodig zijn, zoals hier met het Marshallplan. Wij zijn niet gemachtigd om dat te doen. De Chinezen investeren daar miljoenen, niet altijd heel duurzaam, weliswaar.’

Europa moet inzetten op soft skills, zegt de arts. ‘Denk aan onderwijs. De kritische factor in landen als Korea en Taiwan die een sprong voorwaarts maakten, is het aantal kinderen dat op 12 naar school is gegaan. Wat zien we? Dat het onderwijs net àchteruitgaat.’ Hij wijst ook op de ontvolking op het platteland. ’70 procent van de Afrikanen woont in steden. Dat is logisch, want daar is onderwijs en geneeskundige zorg. Op die terreinen kunnen wij een rol spelen.’

Didier Tshidimba zegt dat economie na onderwijs komt en onderwijs na een stabiele staat. ‘Je kan scholen en ziekenhuizen bouwen, maar als er oorlog uitbreekt, liggen die plat. Kijk naar de Congolese arts Denis Mukwege, die de Nobelprijs heeft gewonnen. Hij is de hele wereld afgereisd. Zijn de verkrachtingen in zijn regio gestopt? Neen. Niet België, zelfs niet Europa kan hier iets doen. De wereldgemeenschap moet handelen en vooral: haar handel met Afrika in vraag stellen.’

Europa kan wel een grote rol spelen, aldus Ba. ‘Maar niet met een paternalistische houding. We gaan het samen moeten doen. Frankrijk heeft haar relaties met Afrika laten doorlichten. De conclusie was dat de toekomst voor Afrika in Afrika ligt. Wat een verontrustende conclusie is. (lacht) Afrika heeft niet enkel baat bij Europa, het omgekeerde geldt ook wanneer er gelijkwaardige relaties zijn.’

Ngo’s die tijdelijk werkzaam zijn, kunnen meer problemen genereren dan oplossen, als ze slecht doordacht zijn. ‘In Kivu zijn er 500 ngo’s aanwezig. Daar ontstaat een parallelle, artificiële economie. Wanneer de expats vertrekken, stort die in elkaar. Er is dus collatoral damage ook. Ik zei vroeger altijd dat de gezondheid van een land af te meten is aan het aantal ngo’s. Burkina Faso was lang een openluchtngo. Jongeren vragen altijd of ze geen project kunnen opzetten. Ngo’s mogen niet het enige vehikel zijn voor sociale ontwikkeling.’

Dekoloniseren?

De VN kwam met een kritisch rapport vorige week. Wat te denken van hun aanbeveling om excuses te uiten en zelfs aan herstelbetalingen te denken?

Alexander De Croo: ‘Het is goed dat we alles hebben behouden in het Afrikamuseum. Dat was moedig, omdat we ook het tegenverhaal hebben gebracht. De VN-commissie is één uur in het Afrikamuseum geweest en ik kan me niet van de indruk ontdoen dat ze die nuances niet hebben begrepen.

Restitutie moet geen probleem zijn, vindt hij. ’80 procent van de Afrikaanse kunst is niet op het Afrikaanse continent. Er wordt al aan restitutie gedaan. En je kan ook nieuwe vormen ontwikkelen, zoals de toegang tot koloniale archieven.’

En wat met excuses? ‘Waarom zouden we ons verzetten tegen excuses? Er zijn daar bijzonder veel zaken gebeurd waar we het vandaag absoluut niet mee eens zijn. We moeten fouten uit het verleden absoluut kunnen toegeven.’

Omar Ba pleit deze week in Knack voor een verhuis van het Afrikamuseum naar Congo. ‘Als we echt willen dekoloniseren moeten we nadenken waarom er een Afrikamuseum staat in Tervuren. Waarom geen Belgiëmuseum of kolonisatiemuseum in Congo?’

Louter woorden zijn niet genoeg, aldus Ba. ‘Er is een proces nodig waarin we samen nadenken over excuses en hoe we verder gaan. De koloniale geschiedschrijving is fout, dat moet opnieuw gedaan worden, vanuit verschillende perspectieven. Dat heeft nog steeds invloed op hoe we hier omgaan met elkaar.’

Excuses hebben maar zin wanneer de attitude naar zwarte mensen verandert.

Is het niet te makkelijk om de excuses enkel te verwachten van het koningshuis, zoals N-VA-voorzitter Bart De Wever vroeg? Persyn: ‘Het moet inderdaad ook van de regering komen. Want nadat de Belgische staat et had overgenomen, is ons palmares ook niet fraai. De eerste premier van Congo Patrice Lumumba, om maar iets te zeggen, is met ons medeweten vermoord. Dat is zwart op wit bewezen. De secessie van Katanga, die hebben wij mee gevoed, omdat we de grondstoffen daar graag wilden blijven naar ons brengen. De monarch zou dus symbolische excuses maken, en die zijn niet voldoende. Onze verantwoordelijkheid in Congo beslaat een eeuw.’

Heel veel blanken hebben nog steeds racistische stereotypen over zwarte medemensen, zegt Persyn. ‘Excuses hebben maar zin wanneer de attitude naar zwarte mensen verandert. Mijn zonen, wiens moeder Congolese is, maken wekelijks mee dat ze racistisch worden aangesproken. “Veeg het bord eens af, want hier in België moet ge werken.” Ik heb me dus ook uitgesproken tegen de uitspraken van partijgenoten dat racisme relatief zou zijn. Dat kerft, dat kwetst, dat is níet relatief.’

Tshidimban heeft al twee keer het vernieuwde Afrikamuseum bezocht. ‘Daar zijn gigantische stappen gezet. Het was vroeger onvoorstelbaar inderdaad. Ik zeg het niet om te choqueren, maar wat hebben we met andere plaatsen gedaan die doordrenkt zijn van martelingen, u weet waar ik het over heb zonder dat ik die bij naam noem. Die zijn behouden. Als eeuwige herinnering. We moeten dat in het Afrikamuseum ook doen. Zo toon je wat er is gebeurd.’