Herziening grondwet: ‘Jammer dat sommigen enkel bekommerd lijken om hun katholieke privileges’

‘De grote mate van vrijheid en gelijkheid die de liberale rechtstaat ons schenkt, zijn velen als evident gaan beschouwen en men is vergeten hoeveel moeite het heeft gekost om ze te veroveren’, verdedigt Jurgen Slembrouck de herziening van de grondwet, waarover momenteel gedebatteerd wordt. ‘Dit is geen vrijzinnig complot, de diversiteit is nu gewoon veel groter dan in 1831’

Mark Geleyn heeft een goed punt wanneer hij in zijn opiniestuk ‘Herziening grondwet’ wijst op het problematische karakter van het eventueel gebruik van de term ‘laïciteit’ binnen het kader van de Belgische grondwet. Een beter alternatief is ‘seculier’. België omschrijven als een seculiere staat is allicht minder omstreden omdat ‘seculier’ levensbeschouwelijk minder beladen is. Maar dat betekent niet dat, zoals hij stelt “er geen enkele behoefte is om de neutraliteit die de Belgische Staat momenteel aan de dag legt ten aanzien van de erediensten” te herzien. Iets wat hij gelijk stelt met “op de helling te zetten.” Daarom wil hij vasthouden aan een moeizaam bereikt compromis dat bij het begin van de 19^de eeuw de scheiding tussen kerk en staat grondwettelijk verankerde.

Helaas lijkt ook zijn analyse uit de 19^de eeuw te stammen. Hij identificeert ‘katholiek’ en ‘vrijzinnig’ nog steeds als de meest relevante sociologische categorieën. In het parlementaire initiatief om de grondwet te actualiseren en eventueel te voorzien van een preambule ontwaart hij een vrijzinnig complot. Even lijkt het of de guillotine weer van stal werd gehaald. “Messen worden geslepen om te snijden in de zogezegde privileges van de katholieke kerk” luidt zijn analyse die vooral duidelijk maakt dat hij in de eerste plaats er op uit is om die privileges veilig te stellen.

Paranoia

De paranoia is compleet wanneer hij de onafhankelijkheid van sommige gehoorde experten in twijfel trekt omdat ze niet in het bestaan van God geloven. Is het mogelijk dat hun atheïsme, voor zover het tenminste geen theologen betreft, irrelevant is voor hun expertise? Kan het dat de intenties van de parlementsleden nobeler zijn dan de karikatuur die Geleyn er van maakt? Hij lijkt niet te beseffen hoe drastisch de secularisering en de mondialisering het levensbeschouwelijke landschap in België hebben veranderd.

In tegenstelling tot wat hij beweert maakt die ontwikkeling bij het begin van de 21^ste eeuw de discussies over de inhoud en de betekenis van de grondwet niet alleen actueel maar zelfs noodzakelijk.

Anno 2016 is de (levensbeschouwelijke) diversiteit veel groter dan in 1831 toen de Belgische grondwet werd afgekondigd. Volgens sommige sociologen is er zelfs sprake van superdiversiteit. Die grote diversiteit moet zich volgens professor Leclercq ook constitutioneel vertalen: “plus il y a de diversité, plus il doit y avoir de laïcité.”

Het bij de tijd brengen van de Belgische grondwet door enkele grondwetsartikelen aan te passen lijkt niet overbodig. Het expliciteren van de overheidsneutraliteit is essentieel. Het voorstel van professor Etienne Vermeersch om artikel 19 in die zin aan te passen is erg zinvol. Een preambule kan, zoals professor Edouard Delruelle opmerkte, grote pedagogische waarde hebben en van de grondwet een inspirerend document maken dat vertrouwen schenkt aan de gedachte dat het mogelijk is om vreedzaam in vrijheid en gelijkheid samen te leven wanneer sommige normen in acht worden genomen. Dat vertrouwen staat door de toegenomen diversiteit immers onder druk. De aanslagen van 22 maart vormen daarvan een voorlopig triest hoogtepunt.

Acht Geleyn het mogelijk dat de Commissie ter herziening van de grondwet in de eerste plaats hier over bezorgd is en met haar initiatief wil voorkomen dat door toenemende polarisering het samenleven onmogelijk wordt?

Wel is het uitkijken dat die aanslagen onze blik niet vertroebelen. De toegenomen diversiteit mag niet worden herleid tot de aanwezigheid van de islam en haar geweldpotentieel. Uiteraard verdient dit onze aandacht maar sociologisch is het effect van de secularisering op de levensbeschouwelijke diversiteit veel belangrijker. Daardoor worden de identiteiten van de meeste mensen vandaag niet langer exclusief rond levensbeschouwelijke breuklijnen geconstrueerd. Dit is het gevolg van verschillende processen die elkaar onderling hebben versterkt. In de eerste plaats heeft wetenschap de bovennatuurlijke waarheidspretenties van godsdiensten ontmaskerd als mythes. Slechts een kleine – verwaarloosbare? – minderheid gelooft vandaag nog letterlijk in de zogenaamde openbaring. Zelfs het meest fundamentele mysterie van het christendom wordt symbolisch geïnterpreteerd. Jezus is dus niet “waarlijk” uit de dood opgestaan.

Leeglopende kerken

Professor Freddy Mortier merkt in zijn uitstekende boek De hoer van de duivel terecht op dat er geen verschil is tussen symbolisch geloven en atheïsme. Door die demystificatie komen ook de morele voorschriften van de katholieke kerk op los zand te staan. De haan mag kraaien zoveel hij wil, niemand die aarzelt om voorbehoedsmiddelen te gebruiken. Het aantal kerkelijke huwelijken, doopsels en begrafenissen neemt jaar na jaar af. Kerken lopen letterlijk leeg en worden omgebouwd tot hotel of feestzaal.

Er heeft zich een diepgaande ontzuiling voltrokken waardoor de institutionele verankering van het geloof in het middenveld, het onderwijs en de gezondheidszorg in crisis verkeert. Steeds meer worden die instituten gedwongen om volgens aardse logica’s te functioneren en hun bovenaardse inspiratie tussen haakjes te plaatsen. De Kristelijke Arbeiders Vrouwenbeweging (KAV) heet vandaag gewoon Femma! Katholieke scholen worden omgevormd tot dialoogscholen en ook in katholieke ziekenhuizen wordt euthanasie uitgevoerd.

Wetenschap, technologie en kapitaal hebben in de geïndustrialiseerde wereld voor een immense welvaartstoename gezorgd die de uitbouw van een verzorgingsstaat mogelijk heeft gemaakt. Al deze factoren samen hebben existentiële angsten en economische onzekerheden doen wegebben waardoor de behoefte aan troost uit den hoge voor velen niet langer nodig leek.

Secularisering heeft geleid tot een diepgaande individualisering en deconfessionalisering. De neutraliteit van de overheid is daardoor van toepassing geworden op veel meer dan op wat vandaag in artikel 21 staat gestipuleerd, namelijk het feit dat de staat zich niet te bemoeien heeft met de aanstelling van de bedienaren. In dit artikel heeft neutraliteit enkel betrekking op de bestuurlijke onafhankelijkheid van de katholieke kerk.

Maar neutraliteit betekent vandaag iets anders, namelijk dat de overheid in haar optreden geen enkele levensbeschouwing of opvatting over het goede leven mag bevoordelen. Het is van groot belang te begrijpen dat die invulling van neutraliteit paradoxaal genoeg zelf voortspruit uit een allesbehalve neutraal moreel ideaal waarin individuele vrijheid, gelijkheid en solidariteit centraal staan. Dit ideaal maakt begrijpelijk dat bijvoorbeeld het wettelijke huwelijk werd opengesteld voor mensen van hetzelfde geslacht of dat “zo helpe mij God” uit de eedformule werd geschrapt of dat abortus en euthanasie onder bepaalde voorwaarden niet strafrechtelijk worden vervolgd of het bezit en de verkoop van pornografisch beeldmateriaal niet vervolgd wordt. Wat vooral erg jammer is voor de Nederlandse gemeente Sluis.

Vrijheid handhaven door ze te begrenzen

Professor Patrick Loobuyck maakte tijdens de hoorzitting in het parlement duidelijk dat de liberale rechtstaat van relatief recente datum is en niet overal in de wereld is gerealiseerd. Een preambule aan de grondwet toevoegen moet ons: autochtonen en allochtonen, conservatieven en progressieven, gelovigen en ongelovigen opnieuw gevoelig maken voor het uitzonderlijke belang van die vrijheid en gelijkheid en doen inzien dat ze alleen maar gehandhaafd kunnen worden wanneer ze paradoxaal genoeg begrensd worden.

De scheiding der machten, de neutraliteit van de overheid, de opdeling van de samenleving in verschillende sferen zijn noodzakelijk om het morele ideaal van de liberale rechtstaat te laten floreren. Dr. Tinneke Beeckman maakte in haar toespraak duidelijk dat “Niet God, maar alleen de mens de geldende wet in de samenleving creëert.” Dat is met name voor moslims niet evident omdat binnen de islam ‘geloof’ en ‘recht’ vervlochten zijn waardoor geloofszaken ook staatszaken worden. De uitdaging om hun identiteit niet louter rond een godsdienstige identiteit te construeren is daarom voor hen minder evident, al kunnen ook zij zich niet aan het effect van de secularisering onttrekken. Beeckman schetst treffend de spanning die ontstaat wanner men beroep doet op “positieve vrijheid met de bijhorende middelen van de hele gemeenschap om zich te ontwikkelen én tegelijkertijd negatieve vrijheid opeist om zijn religieuze identiteit altijd en overal te manifesteren” en hoe die spanning “het draagvlak voor solidariteit ondermijnt.” Moslims die oprecht willen samenleven zouden zich over deze woorden – en dat geldt ook voor sommige politieke partijen – eens grondig moeten bezinnen.

De grote mate van vrijheid en gelijkheid die de liberale rechtstaat ons schenkt, zijn velen als evident gaan beschouwen en men is vergeten hoeveel moeite het heeft gekost om ze te veroveren. Professor Fernand Tanghe verwijt in zijn Multiculturalisme kritisch bekeken dat multiculturalisten “de lessen van de geschiedenis zijn vergeten en lijden aan een vorm van amnesie”. Die amnesie is niet zonder gevolgen. Het maakt het vandaag moeilijk om te begrijpen waarom leerlingen in officiële scholen, buiten het levensbeschouwelijk onderricht, geen levensbeschouwelijke symbolen mogen dragen.

De officiële school is dan ook een bijzonder geval. In zekere zin vormt ze een mengelmoes van de private, publieke en overheidssfeer. De leerkrachten zijn overheidsambtenaren die zich strikt moeten houden aan de beginselen van neutraliteit, het curriculum wordt door de overheid bepaald en moet een afspiegeling zijn van de wetenschappelijke consensus, maar het godsdienstonderwijs is gebaseerd op de godsdienstvrijheid en maakt het mogelijk dat binnen de muren van de officiële school er ruimte wordt gecreëerd voor een louter persoonlijke, private aangelegenheid. Binnen dit kader is er ruimte voor religieuze klederdracht. De speelplaats lijkt dan weer erg op de publieke ruimte. Intuïtief lijkt het aannemelijk dat leerlingen ook daar uiting zouden mogen geven aan hun levensbeschouwelijke overtuiging door symbolen te dragen.

Katholieke privileges veilig stellen

Maar zoals Etienne Vermeersch in zijn toespraak duidelijk maakt zijn “minderjarige leerlingen bijzonder vatbaar voor proselitisme, groepsdruk en kliekjesvorming”. Willen we er over waken dat zij zich kunnen ontwikkelen tot autonome burgers die niet veroordeeld worden tot de levensbeschouwelijke wortels van hun ouders dan vormt een dergelijk verbod misschien een streng maar ook een adequaat beschermingsmiddel. De vrijheid om van geloof te veranderen of ongelovig te worden is binnen de islam, om het zacht uit te drukken, niet evident. Het zou te denken moeten geven dat er in Vlaanderen amper vooraanstaande intellectuelen zijn die ook te boek staan als ex-moslim – en dat heeft zoals in het geval van Bilal Benyaich heus niet alleen te maken met het feit dat ze voor een baan binnen de diplomatie hebben gekozen.

Om al deze redenen moet het parlementaire initiatief om de grondwet te herzien worden toegejuicht en is het bijzonder jammer dat Geleyn alleen maar bekommerd lijkt om de katholieke privileges veilig te stellen. Het ideaal van de gelijkheid dat naast de vrijheid zo prominent aan de basis ligt van de liberale rechtstaat wringt met de rijkelijke subsidie die de katholieke zuil tot vandaag te beurt valt. Dat ook daar vragen over worden gesteld is onvermijdelijk.

Nieuwe kleren van de keizer

Zoals gezegd spelen katholieke opvattingen in het persoonlijke en het maatschappelijke leven steeds minder een rol. In de praktijk gedragen de meeste mensen zich volgens vrijzinnig humanistische normen: in ethische dossiers maken ze gebruik van hun zelfbeschikkingsrecht; ze omarmen de democratie en de scheiding tussen kerk en staat en ze stellen hun vertrouwen in wetenschappelijke kennis. Maar door het overwicht van het vrij katholiek onderwijs blijven ze zich identificeren met het christendom. Geleyn is zich daar heel goed van bewust: “Scholen zijn plaatsen van kennisoverdracht, maar méér nog van ideologische opvoeding en socialisatie.” Dat hij daar aan wil vasthouden is begrijpelijk maar op lange termijn onhoudbaar. De bedenkingen van professor Loobuyck over de hervorming van het levensbeschouwelijk onderwijs verdienen een grondig debat.

De analyse van Geleyn doet me denken aan het sprookje over de nieuwe kleren van de keizer. Hij dreigt ermee dat een hervorming van de grondwet aanleiding zal geven tot conflicten en verwacht van de parlementairen dat ze onder de indruk zijn. Maar door de secularisering staan godsdiensten hoe langer hoe meer in hun blootje en door Geleyns analyse biedt dat niet bepaald een fraai zicht.