Hebben Belgische supermarkten miljoenen mondmaskers aan het buitenland geleverd?

Knack kon mailverkeer inkijken tussen het kabinet van minister Philippe De Backer (Open VLD) en onder andere Comeos, de sectorvereniging van handelaren en supermarkten. Daaruit leiden sommige direct betrokkenen af dat leden van Comeos miljoenen mondmaskers, van een voorraad van 35 miljoen die ze wilden opbouwen, aan het buitenland leverden. Comeos ontkent dat. Minister De Backer wilde hun hele voorraad opkopen en via apotheken verdelen, Comeos wilde die zelf via de supermarkten verkopen. De apothekersbond spreekt dan weer van ‘chantage’. Comeos wijst erop dat ze de maskers in België nu tegen kostprijs verkopen. Minister De Backer heeft het sussend over een ‘logistieke kwestie’.

Wat voorafging. Op 23 maart beslist minister van Economische Zaken Nathalie Muylle (CD&V) met een Ministerieel Besluit (MB) dat de zogenaamde persoonlijke beschermingsmiddelen (alcoholgels, mondmaskers en dergelijke) uitsluitend nog via apotheken en op doktersvoorschrift mogen worden verdeeld. Daarmee wil ze voorkomen dat de schaarse voorraden meteen uitgeput zouden raken als ze zowat overal in de kleinhandel te koop zouden zijn en misschien ook, zoals toiletpapier, gehamsterd zouden worden.

Omdat mondmaskers bij een versoepeling van de lockdownmaatregelen een belangrijke rol kunnen spelen, beslist het kernkabinet op 22 april om een door de supermarkten te bestellen stock van 35 miljoen chirurgische maskers aan te kopen, om ze gecontroleerd onder de bevolking te verdelen. In overleg met een aantal groothandelaars, de Algemene Pharmaceutische Bond (APB) en de patiëntenverenigingen wordt tegen 25 april een plan uitgewerkt voor de verdeling via de apothekers, inclusief instructies over gebruik, certificering en kwaliteitscontrole van de chirurgische mondmaskers. Het kabinet van minister De Backer onderhandelt ondertussen met Comeos over de aankoop van 35 miljoen maskers die de retailers bijeen konden krijgen. En dan loopt het fout. Comeos wil zo’n voorraad niet zomaar aan de overheid verkopen, maar wil ze zelf in de winkel brengen.

‘Afgeleid naar andere landen’

Op 28 april brengt minister De Backer de bedenkers van het verdelingsplan via e-mail op de hoogte dat Comeos hem liet weten dat ze ‘niet begrijpen dat de regering hen op donderdag vraagt om hun stock van 35 miljoen chirurgische maskers te verkopen voor een distributie aan burgers, en dat de regering op vrijdag tijdens de persconferentie communiceert dat chirurgische maskers voorbehouden blijven voor de medische en zorgsector’. Met andere woorden: als die chirurgische maskers voorbehouden zouden blijven voor de zorgsector, dan blijft de verdeling daarvan in handen van bijna 5000 apotheken, zoals in het MB van minister Muylle was gepland. Comeos en de supermarkten zouden dan niet direct betrokken zijn bij de verkoop en de distributie aan hun gewone klanten.

De e-mail vervolgt: ‘Deze onzekerheid heeft ervoor gezorgd dat een aantal bedrijven de bestellingen van chirurgische maskers stopzette en/of voorraden afleidde naar landen waar ze wel verkocht mogen worden.’ Met andere woorden: leden van Comeos leken volgens andere betrokkenen bij de onderhandeling volop bezig met de levering van hun voorraad mondmaskers aan het buitenland of ze bliezen nieuwe bestellingen af. Hoe dan ook, tegen 4 mei was er geen sprake meer van een voorraad van 35 miljoen, maar van nog slechts 13,5 miljoen mondmaskers.

De wereldmarkt van mondmaskers is door de enorme wereldwijde vraag helemaal ontregeld, zowel voor de productie als de verkoop. De prijzen rijzen de pan uit en er zijn ook onbetrouwbare handelaars aan het werk die het niet nauw nemen met de kwaliteit. Begin april werd nog een bestelling van enkele miljoenen mondmaskers na controle door minister De Backer afgekeurd. Het is met andere woorden keiharde business.

De minister laat weten dat hij in totaal 200 miljoen maskers wil bestellen, maar dat de aanvoer daarvan gedurende de volgende tien weken ‘niet langer (zal) gerealiseerd worden. In de week van 11 mei zullen er, indien ze niet afgeleid zullen worden naar andere landen, nog maximum 13 i.p.v. 20 miljoen maskers toekomen.‘ Wat die ‘afleiding’ precies inhield, wordt niet verduidelijkt.

De zaak zit daarmee wel helemaal strop. Minister De Backer vreest dat als Comeos geen nieuwe voorraad zou of wil aanleggen, ook de broodnodige strategische stock voor de zorgsector en het medisch personeel in gevaar kan komen. Dat risico wil hij absoluut niet lopen voor het geval er een nieuwe piek van besmettingen zou komen.

Drie voorwaarden

Comeos presenteert dan per e-mail aan de minister drie voorwaarden om mee te werken en nieuwe voorraden aan te leggen. ‘Alvorens deze investeringen hervat zouden worden, hadden wij graag een officiële communicatie gehad vanuit de Kern over volgende elementen: (a) Een bevestiging dat chirurgische mondmaskers vrij zullen mogen worden verkocht en tegen welke datum. (b) De bevestiging dat indien maskers vanuit de overheid worden gekocht bij onze bedrijven, de kostenstructuur zou bestaan uit de aankoopprijs, transport en stockage. (c) Dat de regering de levering van mondmaskers vanuit het buitenland faciliteert wat de procedures bij de douane betreft.’

De minister gaat akkoord en vanuit Comeos vertrekken de persmededelingen dat vanaf deze week mondmaskers te koop zullen zijn in de supermarkten.

Comeos stuurt op 30 april een interne e-mail naar zijn leden dat de deal met de regering rond is. Retailers zullen mondmaskers met een verlaagd btw-tarief van 6 procent kunnen verkopen, zoals Comeos had geëist. Er komt een toeslag van 2 cent per masker, die later aan een goed doel zal worden geschonken. Wat de regering verder nog uit de onderhandeling heeft gesleept staat ook in die interne e-mail: ‘De retailers verkopen wekelijks een aantal maskers aan de overheid, die daarmee haar strategische stock kan veiligstellen. Dat gaat over 5 miljoen maskers/week. Startdatum van deze verkoopactie is later deze maand, nog te finaliseren. Ook de normen voor deze maskers worden nog bepaald. Deze verkoopactie naar de overheid loopt tot eind september, herziening mogelijk eind augustus.’

Comeos verzekert zijn leden dat er een communicatiecampagne rond de hele actie komt: ‘We komen af met een set marketingmateriaal om de verkoop te kaderen in de geplande actie. Elke retailer kan die gebruiken.’

Boze apothekers

De apothekers zijn woest. Zij waren er blijkbaar vanuit gegaan dat zij het verkoopmonopolie zouden behouden zoals in het MB van minister Muylle was vastgelegd. Lieven Zwaenepoel, woordvoerder van de Algemene Pharmaceutische Bond (APB), bevestigt dat er een aantal delicate e-mails heen en weer zijn gegaan tussen verschillende betrokken partijen, maar hij wil geen uitleg geven bij de cijfers in de gelekte e-mails die Knack kon inkijken. Hij zegt wel onomwonden dat Comeos de regering ‘gechanteerd’ heeft om ongehinderd en ongecontroleerd mondmaskers te mogen verkopen in supermarkten.

Zwaenepoel: ‘Er is nochtans nog altijd schaarste op de wereldmarkt. Wat als er een tweede piek van het virus komt, en er is geen strategische voorraad voor de zorgsector en de risicopatiënten? De 5 miljoen maskers per week die Comeos wil leveren aan de overheid dekken de behoeften totaal niet. Door de maskers in de supermarkt zomaar aan iedereen te verkopen, zonder de nodige informatie of uitleg over het correcte gebruik en de risico’s bij fout gebruik, kan dat zelfs een bron van nieuwe besmettingen worden. Apothekers zijn een belangrijk deel van de eerstelijnszorg, en dat wordt nu compleet genegeerd.’ Zwaenepoel ontkent dat met de verkoop van mondmaskers ook voor de apothekers een commercieel belang op het spel stond: ‘Nee, die verkoop is allesbehalve van groot commercieel belang voor apotheken. Het gaat ons om de volksgezondheid. De regering is geplooid voor commercieel lobbywerk.’

Hans Cardyn, woordvoerder van Comeos, reageert ‘erg verbaasd’ op de beschuldiging van ‘chantage’ uit de hoek van de apothekers: ‘We zijn zelf geen vragende partij geweest voor de verkoop van mondmaskers. Begin april werd Comeos door zowel virologen als de overheid om hulp gevraagd bij de distributie van mondmaskers voor de bevolking. Wij wilden onze rol opnemen en in deze exitfase de overheid onze efficiënte logistiek ter beschikking stellen om de burgers verder te helpen. Maar we helpen ook het zorgpersoneel door ons engagement om de strategische stock van de overheid wekelijks te bevoorraden.’

Volgens Cardyn heeft Comeos dan op basis van een rondvraag bij verschillende supermarkten, het kabinet De Backer laten weten dat de supermarkten voor 35 miljoen maskers konden zorgen. Hans Cardyn: ‘Daarna zijn er verschillende tegenstrijdige berichten vanuit de verschillende kabinetten gekomen waardoor het niet duidelijk was of er wel of niet verkoop mogelijk zou zijn door de supermarkten. Door die tegenstrijdige berichten hebben de supermarkten zelf beslist om bestellingen stop te zetten of op de lange baan te schuiven zodat er nu, begin mei, maar 13 miljoen maskers beschikbaar zijn. We beschouwen de verkoop overigens als een niet-commerciële operatie. Dat betekent dat de handelaars verkopen tegen de kostprijs, met een kleine toeslag die integraal naar het goede doel gaat. Als de apothekers zich daarbij willen aansluiten, zijn ze zeker welkom.’

Andere direct betrokken partijen beweren dat supermarkten tijdens de onderhandelingen stukken van hun voorraad aan het buitenland ‘leverden of verkochten’. Cardyn ontkent dat met klem: ‘Van een verkoop of levering aan het buitenland is er geen sprake. De mail die u citeert dat voorraden naar andere landen werden afgeleid, wekt die foute indruk. Voor zover wij bij Comeos weten zijn er op geen enkel moment al bestelde maskers door supermarkten in het buitenland verkocht.’

Ook de kritiek van de apothekers dat de klanten in de supermarkt niet goed geïnformeerd zouden worden over de mondmaskers verwerpt hij: ‘We gaan zorgen voor communicatie rond het gebruik van maskers zodat de mensen goed geïnformeerd zijn.’

Marktaandeel

Minister De Backer wil vooral een scherp conflict tussen APB en Comeos vermijden, want hij heeft zowel de apotheken als de supermarkten nodig voor de distributie. Comeos heeft volgens de minister geen ‘chantage’ gepleegd: ‘Het is een logistieke kwestie.’ Via zijn woordvoerster Caroline Leys laat de minister weten dat ‘de federale stock sowieso voorbehouden is en blijft voor het medisch personeel. Die maskers worden dus niet verkocht door de supermarkten’.

Ze wijst er ook op dat de supermarkten en kleinhandel vroeger al, lang voor de coronacrisis, mondmaskers mochten verkopen. Dat dat niet of nauwelijks gebeurde, ligt eenvoudig aan het feit dat het geen veelgevraagd product was en dus commercieel weinig interessant. Dat is nu dus compleet veranderd.

Caroline Leys: ‘Toen de crisis uitbrak, heeft de regering met dat Ministerieel Besluit in maart beslist om de vrije verkoop van mondmaskers tijdelijk terug te draaien en alleen door de apotheken op voorschrift te laten verkopen, om niet het risico te lopen dat er onvoldoende maskers zouden zijn voor de medische sector of risicopatiënten. Nu draaien we die uitzonderlijke en tijdelijke situatie terug naar de normale toestand van vrije verkoop van mondmaskers, want er is geen tekort meer aan chirurgische mondmaskers. De kleinhandel en supermarkten mogen dus terug hun eigen stock verkopen, net zoals de apotheken. Trouwens, de verkoop van zogenaamde FFP2-maskers blijft wel beperkt tot de apotheken. We zijn de apothekers dus heel dankbaar dat ze de verkoop in die korte piekperiode in goede banen hebben geleid, én ze blijven uiteraard een belangrijke rol spelen en hun adviesfunctie vervullen.’

Hoe dan ook, wie de sector een beetje kent, ziet achter dit hele conflict de commerciële strijd die al langer woedt tussen supermarkten, kleinhandel en apotheken voor een bepaald assortiment van producten. Mondmaskers zijn dan misschien geen belangrijk of erg winstgevend deel van de omzet van apotheken, maar de massaverkoop via supermarkten knabbelt weer een stukje aan het assortiment van apotheken. ‘Dat men apotheken framet als een plaats waar je producten koopt, stuit ons tegen de borst’, aldus Zwaenepoel. ‘Wij zijn een plek waar je terechtkunt met al je gezondheidsvragen, zonder afspraak en ook als je niks nodig hebt.’

De apothekers zien al enige tijd de markt van allerlei (para)medische middelen ‘liberaliseren’: bepaalde soorten neusdruppels, siropen en voedingssupplementen worden zowat overal verkocht. Ook de internationale concurrentie van onlineverkopers van medische producten zien apothekers met lede ogen aan. Voorlopige conclusie: apothekers, kleinhandel en supermarkten vechten zeker ook in crisistijd om marktaandeel voor dezelfde producten.