‘Grondwetshervormingen die grondrechten doen kantelen, zullen in ons eigen gezicht ontploffen’

De terreurdreiging dreigt na het oeverloos verdriet van nabestaanden en de economische desorganisatie van #BrusselsLockdown alvast in België nog een ander slachtoffer te maken: de Grondwet, waarschuwt justitiewatcher Jan Nolf. ‘Grondwetshervormingen die grondrechten doen kantelen, zullen ooit in ons eigen gezicht ontploffen.’

De terreurdreiging dreigt na het oeverloos verdriet van nabestaanden en de economische desorganisatie van #BrusselsLockdown alvast in België nog een ander slachtoffer te maken: de Grondwet.

Zelfs VUB-professor Paul De Herdt – die niet verdacht kan worden van autoritaire sympathieën – bracht een vreemde denkpiste aan voor de maatregelen die de regering zich nu voorneemt: koppel die uitzonderlijke situatie aan een noodtoestand, die per definitie tijdelijk moet zijn.

Inspiratie daarvoor is de snelle beslissing van de Franse president François Hollande op basis van een decreet van 1955 (over de noodtoestand) dat ook in de lijn ligt van de artikelen 16 en 36 (over de staat van oorlog) van de Grondwet van de Vijfde Franse Republiek. Dat is de grondwet van 1958 die vier maanden na de terugkeer van generaal Charles de Gaulle bij referendum gestemd werd en door François Mittérand ‘le coup d’état permanent‘ genoemd werd omwille van de erg autoritaire macht van de president.

De ’tijdelijkheid’ van de Franse noodtoestand wordt goed geïllustreerd door het gulzig gebruik dat de Gaulle ervan maakte voor het hele grondgebied: eerst gedurende drie maanden in 1958 en vervolgens bijna drie jaar (van 23 april 1961 tot 31 mei 1963). De ‘massacre d’Etat’ van 8 februari 1961, een schietpartij van de ordediensten op negen vreedzame betogers ter hoogte van het Parijse metrostation Charonne, werd in naam van die noodtoestand uitgevoerd.

Politiechef Maurice Papon die daartoe het bevel gaf werd in 1983 door een publicatie in de Canard Enchaîné ingehaald door zijn oorlogsverleden en in 1998 veroordeeld voor misdaden tegen de menselijkheid. Als prefect van Bordeaux had hij met de nazi’s meegewerkt aan de deportatie van 1600 joden.

Na 1963 werd de noodtoestand nooit meer voor het hele Franse grondgebied toegepast tot 14 november jl.

Oorlogstoestand light

Het is opmerkelijk dat Hollande in zijn speech voor Kamer en Senaat op 16 november, al een hervorming van de Franse grondwet voorstelde: iets als een wat meer gespierde noodtoestand of een oorlogstoestand ‘light’. De eerste woorden van zijn speech luidden overigens ‘La France est en guerre’. Terloops: dat komt dan ook meteen op een feitelijke erkenning van IS als ‘staat’ neer.

Naar zijn eigen woorden had de Franse president over die grondwetswijziging ‘al lang nagedacht’. Dat lijkt dan zijn heel eigen versie van steekvlampolitiek die bv. bij een verkiezing van Marine Le Pen wel eens heel zuur zou kunnen opbreken.

Nochtans is het huidig concept van de Franse noodtoestand niet te onderschatten: o.m. de avondklok, administratief huisarrest, nachtelijke huiszoekingen zonder onderzoeksrechter en censuur van de media.

In Sens, een 100-tal kilometer van Parijs, werd de avondklok vrijdag ingesteld voor de hele bevolking van het stadskwartier Champs-Plaisants – dat alvast zijn naam gestolen heeft.

Le Monde interviewde 2 van de 118 mensen die sinds 15 november administratief huisarrest kregen door een standaarddocument dat hen afgeleverd wordt door een ploeg van 12 politiemannen. Ze verliezen door dat huisarrest hun werk, ook al is die beslissing – zonder huiszoeking, zonder verhoor – hun eerste contact met de politie. Hun advocaten raken aan geen enkele concrete informatie: het ministerieel besluit klasseert hun cliënten in een ‘zone de non-droit‘.

Dat de administratieve huiszoekingen in heel Frankrijk zich niet enkel richten op verdachten van terrorisme maar ook (enkel) van wapenhandel kan mooi meegenomen lijken in een bredere misdaadbestrijding. Maar dan is dan meteen een argument voor een permanente noodtoestand en meteen het failliet van de rechtstaat.

Nochtans is de ‘rechtstaat geen zwakke staat’, stelt senator Esther Benbassa van de Franse groenen, een van de 11 die zich bij de stemming voor de noodtoestand onthouden hebben.De universiteitsprofessor beschikt met haar 3 nationaliteiten over een opmerkelijke familiale achtergrond: geboren in Turkije uit een Joodse familie, geëmigreerd naar Israël en vervolgens naar Frankrijk.

Ze verwijst naar de bezwaren tegen de noodtoestand van de legendarische vroegere Franse justitieminister Robert Badinter (die de doodstraf afschafte), de Liga voor Mensenrechten en magistratenverenigingen.

Ook Marc Trévidic, tot voor kort voorzitter van de Franse antiterreur-onderzoeksrechters waarschuwt dat het grote probleem in een tekort aan menselijke en financiële middelen lag, en niet in het juridisch arsenaal.

In de VRT-uitzending De Zevende Dag van afgelopen weekend bleek op het punt van een ‘noodtoestand’ meteen het verschil in visie tussen justitieminister Koen Geens en de N-VA (bij monde van fractieleider Hendrik Vuye). Die laatste bleek een grondwetshervorming voor het creëren van een Belgische ‘noodtoestand’ heel genegen – in tegenstelling tot de CD&V-minister.

Il n’y a que le provisoire qui dure

Enkele dagen – weliswaar zeer ernstige – terreurdreiging volstaan dus om een grondwetswijziging op de regeringstafel te gooien die verleden jaar in geen enkel partijprogramma stond. Zelfs het Vlaams Belang vermeldt het niet in zijn justitieprogramma 2014 dat niet minder dan 95 bladzijden telde.

Ondertussen illustreert het Franse voorbeeld dat ook tijdelijkheid een relatiefje is: ‘il n’y a que le provisoire qui dure‘, weten de Fransen.

Toch organiseert het Belgisch regeringscompromis een stille noodtoestand, maar dan wel permanent.

Heel wat vragen die open bleven na de persconferentie van premier Charles Michel (MR) worden langzamerhand ingevuld met antwoorden die in een voorspelde richting gaan.

De Gemeentelijke Administratieve Sancties (GAS) blijken inderdaad nog maar eens een proefdraaien geweest te zijn voor een strafrecht-bis en een pseudo-recht. GAS wordt nu ontmaskerd als het Trojaanse paard van de rechts-staat tegen de Rechtstaat.

Schaduwpremier Bart De Wever (N-VA) haalt zijn mosterd heus niet alleen uit Downing Street. Zijn bewondering voor het Franse identiteits-denken van de sécuritaire (toenmalige) Franse president Nicolas Sarkozy sprak hij al publiek in 2011 uit.

Sarkozy had dan al een lang palmares voor een keiharde versie van ‘Law and Order’ sinds bv. zijn uitspraak in 2005 over het ‘schoonspuiten met een Kärcher’ van de banlieues. Ondertussen zijn het wel net zijn twee ministers van Binnenlandse Zaken die strafrechtelijk veroordeeld werden: Brice Hortefeux en Claude Guéant, beiden minister van Binnenlandse Zaken. Hortefeux werd veroordeeld voor inbreuk op het vermoeden van onschuld, Guéant voor misbruik van staatsfondsen. Niet bepaald de door Sarkozy beloofde ‘république irréprochable‘, een ‘onberispelijk’ bestuur.

Heel wat speeches van Bart De Wever lijken al jarenlang wel copy-paste uit het Sarkozy-discours terwijl net diens straffe retoriek Marine Le Pen in de ogen van een breed publiek zo goed als gefatsoeneerd heeft.

De door de Belgische regering voorgestelde administratieve enkelband voor terreur-verdachten – die onbetwistbaar vrijheidsberoving betreft – komt ook uit de koker van Sarkozy, die dat systeem op 11.500 Fransen al begin november 2015 voorstelde.

Justitieminister Geens laat in principe de deur op een kier voor twee mogelijkheden : een uitbreiding van de strafwet of een administratieve maatregel. In beide gevallen belooft hij ’tegenspraak’: het lijkt echter twijfelachtig dat die mogelijkheid van verdediging van de betrokkene de maatregel vooraf zal gaan.

Net zoals in Frankrijk zal rechterlijke controle hierop hoogstens achteraf en in de marge kunnen gebeuren, net zoals op administratieve aanhoudingen.

Wanneer Open VLD-voorzitter Gwendolyn Rutten (in De Morgen van 20 november) en Patrick Dewael (in de Keien van de Wetstraat) geruststellen dat zo’n systeem nog steeds ‘checks-and-balances‘ inhoudt, komt dat eufemistisch neer op een rechtstaat-light. ‘Juridische nonsens’ noemde Jos Vander Velpen, advocaat en voorzitter van de Liga voor Mensenrechten dat onverbloemd.

Professor Marc Hooghe (KULeuven) wees er in een opinie voor DeRedactie.be op dat verlengde administratieve aanhoudingen ‘een brutale methode zijn die we vooral kennen uit dictaturen”‘. De grondwettelijke termijn van 24 uur was vooral verklaarbaar met de communicatiemiddelen van 1831 maar dat gaat nu helemaal niet meer op.

Premier Michel zet volgens professor Hooghe ‘de klok twee eeuwen terug in de tijd‘: tot in het Ancien Régime, met de willekeurige aanhoudingen op het bevel van koningen en machtshebbers. De moderne mogelijkheden van communicatie (en zelfs videoverhoor) maken de tussenkomst van een onpartijdige onderzoeksrechter inderdaad net nu zelfs vroeger mogelijk dan 24 uur. In plaats van later, laat staan pas binnen de 72 uur.

Misschien moet Koen Geens vooral dringend luisteren naar de man die hij mee aanwees voor het uitschrijven van het nieuwe wetboek van strafprocesrecht en zich steeds opstelde tegen een ‘justitie met twee snelheden’: Damien Vandermeersch van het parket-generaal van Cassatie. In de Tribunal des Tribunaux van 15 mei jl. somde de UCL-professor de nieuwe uitdagingen voor een efficiënte justitie op.

De magistraat-professor en ex-onderzoeksrechter inzake de Rwanda-genocide wijst daarbij op het prioritair respect voor de mensenrechten en het nog steeds wijd verspreide verbruik van de voorlopige voorhechtenis. Hij waarschuwt tegen oorlogstaal die veronderstelt dat op terreurdreiging (binnenlandse) oorlogsmiddelen zouden moeten volgen want ‘dan wint het geweld tegen het recht’.

De discussie over de juridische technieken verbergt een meer fundamentele discussie die criminologen voeren.

In het Leuvens studentenblad VETO verschijnt deze week een interview met professor Ivo Aerts over de ‘veiligheidsparadox’ na Parijs. Het Leuvens Instituut voor Criminologie organiseerde uitgerekend verleden week een congres over veiligheid in Europa.

Als criminoloog vraagt professor Aertsen zich af of we het veiligheidsdiscours niet te veel aan het opdrijven is: zijn vaststelling is dat veel maatschappelijke problemen geformuleerd worden in termen van onveiligheid, alsof het veiligheidsproblemen zijn. De ‘paradox’ is volgens Ivo Aertsen dat we ons onveiliger voelen naarmate we meer aandacht geven aan onveiligheid. Hij verwijst naar zijn Noord-Ierse collega’s die benadrukten dat het leger op straat voortdurend aan het gevaar herinnerde.

Zijn collega-onderzoeker Inge Vanfraechem zal bekijken hoe de rondetafelgesprekken van de Vilvoordse burgemeester Hans Bonte (SP.A) aansluiten bij de methode zoals LINC die heeft ontwikkeld. Die methode zet in op bemiddelaars maar dat is een langetermijnproces dat veel energie vergt. De ongemakkelijke waarheid is dat etiketten niet volstaan en dat de realiteit veel complexer in elkaar dan onze beeldvorming toelaat, waarschuwt Vanfraechem.

Om met advocaat- generaal Damien Vandermeersch te besluiten: ‘de taal van een oorlog van goed tegen kwaad, tegen de Andere laat geen plaats voor samenleven en vrede‘.

Dat kan tellen als een tip van de man die zich als onderzoeksrechter verdiepte in de Rwanda-genocide en dus meer gezien heeft dan we hier sinds Adolf Hitler meegemaakt hebben.

Maandagnacht leidde tot een anticlimax na een vreemde mediastilte. Misschien heeft de kattige Twitter-humor ertoe bijgedragen dat parketwoordvoerder Eric Vandersypt ook de sociale media dankte voor hun terughoudendheid – voorwaar een première en een erkenning van hun rol.

Toch deugt dit opgeklopt BinLaden-sfeertje niet echt, want ook de goegemeente beseft dat als de klopjacht op de ene opblaasterrorist voorbij is, een andere in de rij dreigt te staan.

Dat betekent alvast ook dat we met onze Grondwet zuiniger moeten omspringen dan terroristen met dynamiet. Grondwetshervormingen die grondrechten doen kantelen, zullen immers ooit in ons eigen gezicht ontploffen.