Waarom mag koffie wel en mogen paddo’s niet? ‘De dosis maakt het vergif’

Het Griekse woord pharmakon betekent zowel ‘medicijn’ als ‘vergif’. Ook veel drugs kunnen beide zijn, zegt auteur Michael Pollan. ‘Maar: de dosis maakt het vergif.’

Gezondheid, planten, voeding.’ Met die drie kernwoorden vatte Michael Pollan, eind vorig jaar te gast in het Amerikaanse tv-programma The Daily Show, zijn voornaamste interesses als journalist en auteur samen. Van kweken tot koken, jarenlang was Pollan de man die zijn volk meer leerde over hun voedingsgewoontes.

Maar behalve onze honger stillen en onze lichamelijke gezondheid op peil houden zijn er ook planten die sinds mensenheugenis een heel andere behoefte vervullen: ons bewustzijn beïnvloeden. Dus verlegde de minzame Amerikaan, docent non-fictie aan Harvard, enkele jaren geleden zijn terrein van onze maag naar onze hersenen en geest. Hij dompelde zich onder in het rijk van exotische wortels, magic mushrooms en andere plantaardige organismen die in hun moleculaire structuur niet alleen hallucinogene en geestverruimende maar ook therapeutische eigenschappen herbergen. Dankzij zijn gedegen research en proefondervindelijke benadering werd Pollan een van de meest prominente bepleiters van de neurologische en psychologische voordelen van psychedelische drugs.

Ons dagelijkse kopje koffie of thee bevat cafeïne: een stimulerend, psychoactief bestanddeel dat veel verslavender is dan psilocybine, de psychoactieve stof in magic mushrooms. Waarom kleeft aan de ene stof een stigma en aan de andere niet?

Michael Pollan: Legaal of illegaal: dat soort zwart-witdenken zegt weinig over onze relatie met de plantaardige middelen die we gebruiken om ons bewustzijn te beïnvloeden. Want ons bewustzijn veranderen is duidelijk een universele wens die we als mens koesteren. Om de een of andere reden zijn we niet allemaal tevreden met ons ‘normale’ bewustzijn. We willen het verbeteren, of overstijgen, en we hebben in de loop van de geschiedenis een hele hoop moleculen geïdentificeerd die ons daarbij kunnen helpen. Vervolgens heeft de samenleving sommige stoffen aan banden gelegd en andere niet. Cafeïne is een goed voorbeeld: zowat 90 procent van de wereldbevolking gebruikt dagelijks een plantaardig middel dat invloed heeft op hun mentale toestand en prestaties. Via koffie, maar ook in thee, vele frisdranken en chocolade zit cafeïne.

U noemt cafeïne ‘de populairste psychoactieve drug op de planeet’.

Pollan: Inderdaad. Cafeïne verandert ons meer dan velen beseffen. En met die veranderingen is op zich niets mis, voor alle duidelijkheid. Maar het gaat wel zover dat cafeïnegebruikers zich ‘normaler’ voelen onder invloed van een plantaardige drug dan zonder. Ik heb het zelf getest. Om de effecten van cafeïne aan den lijve te ondervinden ben ik tijdens het schrijven van mijn nieuwe boek drie maanden gestopt met mijn koffieconsumptie. Resultaat: ik voelde me onthecht, bekeek alles als door een waas. Mijn bewustzijn was als het ware minder helder. Dat was een heftige vaststelling. Mijn ware ik is mijn ik onder invloed van cafeïne! Het transformerende effect van cafeïne is zo algemeen aanvaard en wijdverspreid dat het onzichtbaar is geworden.

Vermoeidheid, lethargie, concentratiemoeilijkheden, verminderde motivatie, prikkelbaarheid, angst, gebrek aan zelfvertrouwen… De afkickverschijnselen van cafeïne doen denken aan een depressie.

Pollan: Zo voelde ik me tijdens mijn onthouding ook, heel erg triest. Die afkickverschijnselen staan trouwens opgesomd in de recentste editie van het handboek Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM), zowat de bijbel van psychiatrische stoornissen. Dat zegt toch iets. Volgens psychofarmacoloog Roland Griffiths, de drugsonderzoeker die er mee voor gezorgd heeft dat de afkickeffecten van cafeïne in de DSM-5 opgenomen zijn, is er inherent niets fouts aan verslaving, zolang je je van een constante, veilige toevoer kunt verzekeren, er geen gevaar is voor je gezondheid en je je kunt verzoenen met het idee. Wat voor de meeste mensen duidelijk het geval is bij cafeïne.

Cafeïne heeft ook effect op een andere soort: bijen.

Pollan: Sommige plantensoorten – koffie en thee, maar ook citrusplanten, bijvoorbeeld – produceren cafeïne in hun nectar. Bijna alle psychoactieve stoffen in planten zijn van oorsprong een verdedigingsmiddel, een pesticide die het voor hun natuurlijke vijanden onaantrekkelijk maakt om hen op te eten. Ze raken gedesoriënteerd, of verliezen hun eetlust, twee afstotende effecten die cafeïne gemeen heeft met stoffen als mescaline, het psychoactieve en hallucinogene bestanddeel in cactussen als peyote, en opium, de alkaloïde in papaver. Maar: the dose makes the poison. Onderzoek met bijen leert dat een beperkte dosis het omgekeerde effect heeft. Cafeïne wordt dan een lokmiddel dat van bijen trouwe, efficiënte bestuivers maakt die de nectar mét cafeïne verkiezen boven die zonder. Zelfs wanneer de nectar uitgeput is blijven de aan cafeïne verlekkerde bijen terugkeren naar dezelfde plant. Hoe clever is dat niet van een plant, een gif heruitvinden als het ware, om bestuivers aan zich te binden? Nu, voor de mens is cafeïne niet giftig, tenzij je héél grote hoeveelheden naar binnen speelt, maar het effect op ons is exact hetzelfde als op de bijen: het doet ons harder werken, het maakt ons productiever, geconcentreerder en helpt ons geheugen en onze uithouding. Sinds koffie in de zeventiende eeuw in het Westen is geïntroduceerd en de strijd aanging met alcohol als ons geprefereerde drankje, is cafeïne het smeersel dat hele industrieën en economieën doet draaien.

Het zou een geopolitiek wapen kunnen zijn, zoals olie of gas.

Pollan: Sancties op koffie en thee, dat is nu eens een briljant idee! (lacht) Als je ziet wat er in Oekraïne gebeurt… De Russen zijn fervente theedrinkers. Het zou zeker impact hebben als we hun toevoer afsnijden.

Tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog speelde cafeïne trouwens een grote rol, omdat het rebellerende Zuiden door economische blokkades zonder koffie werd gezet. Volgens historicus Jon Grinspan had het ontbreken van cafeïne een impact op het moreel en waarschijnlijk ook de prestaties van de confederale troepen. De soldaten van het Noorden trokken dan weer ten strijde met een thermos koffie op zak, wat hun een extra edge gaf. Vandaag maakt cafeïne nog steeds deel uit van de basisuitrusting van Amerikaanse militairen, in de vorm van tabletten en kauwgum.

‘Gemeenschappen vergoelijken geestverruimende drugs die helpen de regels van de maatschappij te handhaven’, schrijft u, ‘en verbieden degene die als ondermijnend gezien worden.’ Toch zijn er drugs die een dubbelrol spelen, zoals opium. Het is illegaal wanneer het verwerkt wordt tot heroïne…

Pollan:… maar legaal als een dokter het voorschrijft, als basis voor pijnstillers als methadon of fentanyl, inderdaad. Opium is een mooi voorbeeld van de filosofische benadering van drugs die de oude Grieken bedachten met het woord pharmakon. Dat kan zowel ‘medicijn’ als ‘vergif’ betekenen, naargelang van de context, de dosis, de intentie, de setting. De Grieken waren beter dan wij in de omgang met tegenstrijdige ideeën. Niks is helemaal goed of helemaal slecht. Opiaten als opium zijn een zegen voor de mensheid. Chirurgie en tandheelkunde zouden een marteling zijn zonder. Het helpt zieke mensen pijnloos te sterven.

Maar tegelijk zijn opiaten, ook de legale, enorm verslavend en dodelijk bij misbruik. In 2019 zijn er in de VS alleen zo’n 50.000 mensen gestorven aan een overdosis. De dodelijke opiatencrisis, veroorzaakt door drugs op voorschrift, symboliseert voor mij de zinloosheid van de war on drugs. In de jaren 1990 werden burgers die in hun tuin papaver kweekten zwaar bestraft door federale overheidsdiensten, terwijl andere overheidsdiensten op hetzelfde moment hun fiat gaven aan het farmaceutische bedrijf Purdue Pharma om de zwaar verslavende pijnstiller OxyContin te ontwikkelen en agressief te promoten. De grootste Amerikaanse drugsepidemie ooit werd niet veroorzaakt vanuit de onderwereld, maar door een legitiem, commercieel bedrijf.

Hebt u het boek Drug Use for Grown-Ups van neurowetenschapper en psycholoog Carl L. Hart gelezen? Daarin komt hij uit de kast als verantwoord heroïnegebruiker en pleit hij voor het recht op recreatief drugsgebruik.

Pollan: Ik heb het gelezen, ja. Ik vond het een interessante provocatie. (glimlacht) Ik kan hem deels volgen, omdat er inderdaad mensen zijn die serieuze drugs zoals heroïne op een veilige, verantwoorde manier gebruiken. Maar ik kan niet voor een algehele legalisering zijn. Ik denk eerder dat decriminalisatie een goed begin is. Ik vind niet dat iemand naar de gevangenis moet wegens het bezit of gebruik van drugs, maar ik wil ook niet dat de vrije markt zomaar vrij spel krijgt met het middelen als heroïne of cocaïne. Educatie, regulering, laten we daarmee beginnen, voor het kapitalisme zich ermee gaat bemoeien.

Professor Hart klaagt ook de zogezegd exceptionele status van psychedelica aan. Ik volg hem dan weer niet wanneer hij de psychedelische community een vorm van hypocrisie verwijt, omdat zij psilocybine eerder als een medicijn benoemen en niet als een drug. De wetenschappelijke data zijn er: psilocybine is níét verslavend, er bestaat zelfs geen dodelijke dosis van. Dat maakt het risicoprofiel van psychedelica uniek, dus exceptioneel, ja. Het onderzoek naar MDMA wijst het uit: de drug kan gebruikt worden als therapeutisch middel – een medicijn – om trauma’s te behandelen. Hart poneert dat MDMA weinig verschilt van een drug als PCP, oftewel angel dust, maar daarvan is de therapeutische werking simpelweg niet onderzocht, laat staan bewezen.

De voorbije jaren is het onderzoek naar de therapeutische toepassingen van psychedelica in een stroomversnelling gekomen. Ook de grote farmaceutische bedrijven brengen alles in stelling om hun graantje mee te pikken. Er wordt zelfs onderzocht of er toepassingen van psychedelica bestaan zónder de hallucinerende werking. De zogeheten mystieke, transcendente ervaring zou een ‘bijwerking’ zijn, volgens sommige wetenschappelijke onderzoekers.

Pollan:Daar moet ik een beetje om lachen. Medicatie tegen depressie die je dik maakt of je libido aantast, vinden ze oké. Maar spirituele inzichten verkrijgen of je ego voor eventjes uitschakelen, zoals psychedelica kunnen doen, dat is blijkbaar griezelig of bedreigend. En ik snap het, hoor. Het ego wordt niet graag uitgedaagd, het is baas over onze wereld. Die onderzoeken tonen nog maar eens aan hoe psychedelica nog steeds als een disruptieve drug gezien worden door sommige mensen, iets wat de goede orde verstoort. Maar als je naar de rituelen met peyote van de native Americans kijkt, zie je net het omgekeerde. Zij mogen van de overheid mescaline legaal gebruiken als een religieus sacrament. In die rituelen wordt een psychoactieve drug net gebruikt om te helen, om te verbinden. Maar de native Americans hebben dan ook duizenden jaren de tijd gehad om uit te vogelen hoe je deze stof optimaal en veilig gebruikt. Wij lopen dus achter. Typisch voor arrogante westerlingen: we denken vaak dat we het wiel opnieuw moeten uitvinden, terwijl traditionele culturen ons zo veel te leren hebben.

Dat gezegd zijnde: ik geloof dus niet dat de mystieke ervaring zomaar een ‘bijwerking’ van psychedelica is. Integendeel, onderzoek aan de Johns Hopkins-universiteit wijst uit dat de patiënten met een verslaving of een dodelijke ziekte die het meeste baat hadden bij een psychedelische behandeling, net zij waren die tijdens hun trip een grote, spirituele openbaring hadden. Zijn er ook farmacologische, chemische effecten? Waarschijnlijk wel, zoals we kunnen afleiden uit het onderzoek naar neurale plasticiteit, namelijk hoe psychedelica invloed hebben op de verbindingen in ons brein. Maar het één draagt bij tot het ander, naar mijn mening.

U schrijft inmiddels meer dan 30 jaar over onze verhouding tot de natuurlijke wereld en het plantenrijk. Denkt u dat de natuur nog verrassingen voor ons in petto heeft? Zijn er nog moleculen die zich verborgen houden in planten met het potentieel om onze maatschappij dooreen te schudden?

Pollan: Zonder enige twijfel. In het Amazonegebied bijvoorbeeld zijn er nog veel psychoactieve stoffen die nog nooit goed getest of onderzocht zijn. De bekende etnobotanicus Richard Evans Schultes – de man die ayahuasca, een psychoactief plantenbrouwsel, in het Westen introduceerde – heeft er in de jaren 1950 en 1960 verschillende ‘ontdekt’, en die worden bewaard in het herbarium van Harvard. Ik heb opgevangen dat ze volgend jaar eindelijk gaan beginnen met ze te analyseren. En wie weet wat ze zullen vinden? Het psychedelische menu zou wel eens nog veel uitgebreider en beter kunnen worden. (lacht) Het is nog een extra reden om het Amazonegebied beter te beschermen: wie weet welke wondermiddelen daar nog verborgen liggen?

De wereld is er eindelijk klaar voor, nu we beseffen hoe groot de mentale gezondheidscrisis is. Toen president Richard Nixon in de jaren 1960 de oorlog verklaarde aan drugs, deed hij dat voornamelijk omdat hij zag hoe jonge mensen onder invloed van lsd niet meer bereid waren om in de pas te lopen. Een hele generatie zei plots: ‘Fuck it!’ Dus werden psychedelica beschouwd als een disruptieve drug, een bedreiging voor de sociale normen en de instituten. Nu is het tij aan het keren. Het besef groeit dat psychedelica net kunnen helpen met de plooien in de maatschappij glad te strijken. Dat zou wel eens een heel belangrijke paradigmashift kunnen worden.

Michael Pollan

? 1955 geboren in New York. Woont in San Francisco

? Studeert aan Oxford University en Columbia University, waar hij een master Engels behaalt

? Schrijft voor The New York Times, The New Yorker, Harper’s, en Vogue.

? Publiceerde onder meer The Omnivore’s Dillema: A Natural History of Four Meals (2006), In Defense of Food: An Eater’s Manifesto (2008), en Cooked: A Natural History of Transformation (2013, ook te zien als Netflixreeks).

? Zijn boek over psychedelica, How to Change Your Mind ( Verruim je geest, 2018), wordt bewerkt tot een vierdelige Netflixreeks

? Bracht in 2021 This Is Your Mind On Plants uit, in het Nederlands verkrijgbaar als Plant en psyche.