Waarom u vlees blijft eten alsof er niets aan de hand is

Er zijn ondertussen meer dan redenen genoeg om elk rationeel mens te doen stoppen met vlees eten. Waarom lukt het ons dan niet?

‘Nee’, antwoordt Johan Braeckman. ‘Ik heb nog nooit een argument gehoord of gelezen dat mij over mijn beslissing deed twijfelen.’ De Gentse filosoof eet ondertussen al meer dan dertig jaar geen vlees, en heeft er in die jaren vaak ook over geschreven en gesproken. Nuchter en rationeel – zoals hij naar elk thema kijkt waarover hij publiceert. Braeckman is niet het wazige geitenwollensokkentype dat liefst nog altijd wordt opgevoerd als karikatuur van een vegetariër of zeker vegan. ‘Een dieet aanpassen vergt een investering, wat er toe kan leiden dat je minder aandacht hebt voor tegenargumenten. Ik heb net daarom altijd mijn best gedaan om juist wél goed te luisteren naar de omnivoren. Maar ik ben nog altijd niet op mijn besluit teruggekomen. ’

Waarom eten wij in 2024 nog altijd zo ongelooflijk veel vlees?

Het is vaak erg lekker, dat wel.

Iets meer dan tien jaar geleden deed The New York Times al eens een poging om een iets ernstiger antwoord te vinden op die vraag. De Amerikaanse krant schreef een essaywedstrijd uit met een heel eenvoudige opdracht: kom met een argumentatie waarom het voor mensen moreel verdedigbaar is om vlees te eten. Drieduizend lezers stuurden een poging in, een jury van bekende intellectuelen-dierenvrienden zoals de schrijver Jonathan Safran Foer koos uiteindelijk de meest overtuigende argumenten.

Voor het klimaat

De winnaar was ooit vegetariër geweest, had zelfs een tijd vegan geleefd, en was dan weer vlees gaan eten. Maar zijn redenering was wel héél specifiek: alleen in welbepaalde gevallen was het ethisch verantwoorder om vlees te eten dan, pakweg, tofu. Iemand, bijvoorbeeld, die in Arizona tussen de droge graslanden woont waar niets groeit, kan beter een koe voederen met gras en vervolgens zelf die koe opeten dan tofu per schip te laten aanvoeren uit een industriële sojaboerderij met monocultuur. De impact op de omgeving en het milieu van die koe zal aanzienlijk kleiner zijn.

Op zich kun je weinig inbrengen tegen die redenering. Alleen staat ze wel mijlenver van de vleesindustrie waar het overgrote deel van het vlees dat wij eten vandaan komt. Die industrie heeft een immense impact op ons milieu en het klimaat. De voorbije jaren werd het klimaat zelfs misschien wel de belangrijkste reden voor jongeren om op te houden met vlees eten. Zo goed als elke vegetariër en vegan heeft op eenvoudig verzoek een aantal cijfers klaar over de precieze impact van het eten van vlees en zuivel. In Nature Food verscheen vorige zomer nog zo’n studie op basis van data van het dieet van 55.000 mensen. Een vegan heeft slechts een derde van de impact van iemand die honderd gram vlees per dag eet of meer. Het gaat dan lang niet alleen over de uitstoot van broeikasgassen, maar ook over biodiversiteit, ontbossing, watervervuiling en landgebruik.

Pieter Boussemaere, verbonden aan Vives en auteur van twee klimaatboeken, vat voor Vlaanderen de cijfers samen: stoppen met vlees eten behoort tot de drie meest effectieve dingen die mensen zelf kunnen doen voor het klimaat. Twintig procent van onze uitstoot wordt veroorzaakt door onze voeding, en dat halveren we bijna door vegan te worden. ‘Zestig procent van je uitstoot heb je zelf in de hand’, zegt Boussemaere. ‘Stoppen met vlees eten doet daar dus al ongeveer een zesde van af.’

‘Als het over dierenwelzijn gaat, zijn veel mensen alleen geïnteresseerd in hun hond of kat’

Plofkippen

Vorig jaar werden er in België alleen al 9,4 miljoen varkens, 770.000 runderen en 302 miljoen kippen of ander pluimvee geslacht. Statbel schat – op basis van het aantal vlees dat op de markt komt – dat de Belg in 2023 net iets minder dan tachtig kilo vlees at. Gemiddeld zou dat iets meer dan tweehonderd gram per dag zijn. Dat is een hele lichte daling in vergelijking met het jaar ervoor, maar de voorbije vier jaar lagen de cijfers dan weer aanzienlijk hoger dan de jaren daarvoor. Van een duidelijk dalende trend is het voorbije decennium bepaald geen sprake.

Historicus en futuroloog Yuval Noah Harari noemde de manier waarop wij met die dieren omgaan eerder al een van de grootste misdaden uit onze geschiedenis. Twee jaar geleden kwam de Vlaamse Raad voor Dierenwelzijn – een overlegorganisatie – met een advies over de veeteelt waarin ook droogjes enkele cijfers werden vermeld over dierenwelzijn in Vlaanderen. Van zo goed als alle varkens wordt de staart hier routinematig afgesneden, terwijl dat door Europese regels is verboden. Van de levend geboren biggen haalt 15 procent de speenleeftijd niet, en van alle melkkoeien loopt zo’n 30 procent mank.

Het vaakst verwijzen dierenrechtenactivisten naar vleeskippen. ‘De meeste mensen denken bij dierenwelzijn aan varkens en koeien, maar het leed bij kippen is het grootst’, zegt Tobias Leenaert, auteur van Naar een vegan wereld. ‘Van alle landdieren die we eten, zijn dan ook 95 procent kippen. Het zijn rassen die gekweekt worden op snelle groei, zulke dieren leven ook maar zes weken. Ze worden zo snel zo zwaar dat ze niet meer op hun poten kunnen staan, en hun organen hebben door de borstspieren geen plek om zich goed te ontwikkelen. Vandaag passen we dieren aan het industrieel systeem aan, in plaats van het systeem aan de dieren aan te passen.’

Waarom de industriële landbouw niet over kweekvlees durft te spreken

Welzijn is duur

Het verhaal van die vleeskippen is ook geen uitzondering. ‘Noem mij een diersoort uit de landbouw en ik zal u hoogstwaarschijnlijk een gelijkaardig verhaal kunnen vertellen’, zegt Frank Tuyttens. Hij is als professor verbonden aan de UGent en het Instituut voor Landbouw-, Visserij- en Voedingsonderzoek en doet al meer dan twintig jaar onderzoek naar dierenwelzijn in de veehouderij. Dat dierenwelzijn is een van de redenen waarom hij ook al jaren geleden zelf vegan werd.

Tuyttens geeft het voorbeeld van leghennen. ‘80 tot 85 procent van de leghennen krijgt een borstbeenbreuk. Onderzoek leert ons nu dat ook dat te maken heeft met de genetica van die kippen, die geselecteerd worden om zo vroeg mogelijk zo veel mogelijk eieren te leggen. Het eerste ei dat ze moeten leggen, krijgen ze enkel uit hun lichaam geperst door hun eigen borstbeen te breken.’

Waarom blijft het heel moeilijk om het dierenwelzijn te verbeteren? Tuyttens ziet de internationale markt waar ook Vlaamse boeren op concurreren, als reden. ‘Dieren bijvoorbeeld wat meer ruimte geven – een verbetering die in de ogen van buitenstaanders waarschijnlijk heel minimaal lijkt – levert een hoger kostenplaatje op dat boeren snel uit de markt prijst. De concurrentie is mondiaal, waardoor ze ook in Vlaanderen niet staan te springen voor zelfs maar kleine verbeteringen. Ook de labels die worden toegekend aan vlees van boeren die hun best doen, zijn vaak maar een soort van welzijnswashing van supermarkten.’

Plezier in je werk

Onder minister van Dierenwelzijn Ben Weyts (N-VA) werd er een nieuwe Vlaamse Codex Dierenwelzijn goedgekeurd. Daar staan verbeteringen in, zoals het afschaffen van kooisystemen voor legkippen of de verplichte beschutting voor dieren die buiten staan. ‘Er is heel wat veranderd’, zegt Ann De Greef, directeur van dierenrechtenorganisatie Gaia. ‘Ik kan in alle bescheidenheid zeggen dat weinig organisaties zoveel impact hebben gehad als wij. Maar voor de meest evidente zaken moesten we al hard vechten, en er is vooral veel laaghangend fruit geplukt. Het echte werk voor de minister begint nu: het systeem van de intensieve veehouderij moet echt op de schop. Maar dat laten politici ongemoeid.’

Er zijn boeren die het wel echt anders willen doen, en daar ook in slagen. Jose Metsu stapte met Bioboerderij De Vleterbeek zo’n vijf jaar geleden over op een diervriendelijker biomodel. ‘Ik moest altijd maar meer en meer dieren kweken om de opbrengsten van de boerderij leefbaar te houden, ik had daar geen plezier meer in’, vertelt hij. Vandaag verkoopt hij een groot deel van zijn vlees aan supermarktketen Delhaize en een ander deel via de korte keten. ‘De varkens kunnen kiezen of ze binnen of buiten lopen, en ze liggen op stro in plaats van een rooster. Hun staarten worden niet gecoupeerd, en we geven geen antibiotica of hormonen. De dieren zijn veel rustiger. Ik wil niet met een beschuldigende vinger wijzen naar andere boeren, maar ik heb wel weer plezier in mijn werk.’

Voorlopig blijft ander vlees ook nog zeer goedkoop, zeker in vergelijking met alle kosten die er aan verbonden zijn. Sigaretten en tabak duurder maken is ondertussen een traditionele maatregel om de begroting op orde te helpen krijgen, maar voor een vleestaks in België zijn maar heel weinig politici te vinden. ‘Het zou niet meer dan logisch zijn dat de negatieve kosten worden doorgerekend, maar de vleesindustrie wordt zelfs nog gesubsidieerd’, zegt Tobias Leenaert. ‘Politici scoren door op te komen voor honden en katten, of natuurlijk door het ritueel slachten te verbieden, maar ze hebben niet het lef om gevoeligere en veel grotere kwesties aan te kaarten.’

Een gezonde mens heeft nochtans absoluut geen vlees nodig. ‘Het is perfect mogelijk om als vegan een gezond dieet te volgen’, zegt Loes Neven van het Vlaams Instituut voor een Gezond Leven. ‘Wie vegan eet moet wel opletten dat hij voldoende calcium en vitamine B12 binnenkrijgt, eventueel met extra supplementen. Dat is ook de reden waarom wij een vegan dieet afraden aan jonge kinderen, zwangere vrouwen en vrouwen die borstvoeding geven.’ Het Instituut wil niet per se dat iedereen stopt met vlees eten, maar wel dat mensen aanzienlijk minder vlees consumeren. Vlamingen eten veel meer vlees dan gezond voor hen is.

Beelden uit het slachthuis

Terug naar Johan Braeckman, de filosoof. Dertig jaar geleden was hij optimistischer dan vandaag: hij dacht toen dat de mensen sneller minder vlees zouden eten, en zouden inzien dat dieren veel beter behandeld moeten worden. ‘Dat is helaas een bekende misvatting’, zegt hij nu. ‘Wij veronderstellen dat zodra wijzelf een evolutie in ons denken hebben doorgemaakt de rest van de bevolking snel zal volgen.’

Maar we zeiden het al: vlees is zo ontzettend lekker.

Braeckman is na zoveel jaar net zo goed in uitleggen waarom hij gestopt is met vlees als in begrijpen waarom het voor andere mensen zoveel moeilijker is. ‘Ik ken ook alle nadelen van alcohol, maar ik drink nog altijd graag een glas bier of wijn’, vertelt hij. ‘Zelfs mensen die beelden uit slachthuizen te zien kregen, eten een uur later alweer een biefstuk. Ze vinden het inderdaad te lekker om het te laten, en we zijn als mensen nu eenmaal heel erg goed in wegkijken. Cognitieve dissonantie is heel krachtig. We weten ondertussen allemaal dat T-shirts zo goedkoop zijn omdat ze het resultaat zijn van kinderarbeid, maar dat zet niet aan tot veel verandering. Bovendien is vlees voor de meesten iets uit de jeugd. We zijn daarmee opgegroeid, we hebben allemaal herinneringen aan wat onze moeders of grootmoeders voor ons klaarmaakten. Mensen die in hun kinderjaren élke dag vlees aten, gaan dat echt niet snel ter discussie stellen.’

Het is ook heel verleidelijk om in vleesconsumptie de inzet te zien van een cultuuroorlog: de steak als ultiem symbool van een levensstijl die verdedigd moet worden. Dat gaat alleen voorbij aan het feit dat die levensstijl de voorbije decennia op heel veel andere vlakken wel al heel erg veranderd is. We kijken helemaal anders naar roken, we denken veel progressiever over seksualiteit en echte mannen drinken vandaag zelfs af en toe alcoholvrij bier. Waarom zouden onze vleesgewoonten dan niet kunnen veranderen?

‘Ik blijf hoopvol’, zegt Braeckman. ‘Tot nog niet zo lang geleden was het normaal dat iedereen zijn hond liet poepen op straat. Het was ondenkbaar dat mensen met een plastic zakje achter hun huisdier zouden lopen om die drol vervolgens op te rapen. Nu is dat de normaalste zaak van de wereld. Als zelfs dat is gelukt, dan moet een veggieburger toch ook mogelijk zijn?’

De ‘eiwitshift’: waarom een vleestaks voorlopig onverteerbaar is