‘Veerkracht is niet alleen een kwestie van geluk of persoonlijkheid’

Om de vraag ‘waarom kan de ene mens beter om met tegenslag dan de andere’ te beantwoorden, mogen niet alleen persoonlijkheidskenmerken worden aangehaald’, schrijft Sofie Vindevogel. ‘Ook de omgeving speelt een cruciale rol.’

In een tijdperk waarin we meer dan ooit lijken geconfronteerd te worden met onze kwetsbaarheid voor willekeurige daden van terrorisme, klimaatverandering en natuurrampen, burn-outs en bevolkingsgroepen op de vlucht voor een gewapend conflict is de vraag hoe met stress en tegenslagen om te gaan erg actueel. Een artikel op Knack.be buigt zich dan ook over de vraag “waarom de ene mens beter met tegenslag omgaat dan de andere” en zoekt antwoorden in het rijke repertoire van veerkrachtonderzoek.

Veerkrachtonderzoek ontvouwt zich rondom de vraag wat mensen in staat stelt om met uitdagende of stressvolle situaties om te gaan en hoe welzijn in dergelijke contexten begrepen, voorspeld en bevorderd kan worden. De wetenschap die kennis poogt te genereren rond bovenstaande vraag heeft zich de afgelopen decennia exponentieel ontwikkeld, na pionierswerk door onder meer Norman Garmezy (Universiteit van Minnesota) in de jaren zeventig van vorige eeuw. Sindsdien is het aantal theorieën, definities en studies door toenemende interesse in veerkracht vanuit diverse stromingen binnen de menswetenschappen, toegenomen. Stress, trauma en veerkracht werden bestudeerd in uiteenlopende contexten van verlies, verwaarlozing, mishandeling en misbruik, natuurrampen, humanitaire crisissen en politieke conflicten.

De stroming die onderzoekers aanhangen bepaalt in sterke mate op welke aspecten zij inzoomen om een complex fenomeen als veerkracht te bestuderen. Hierdoor wordt de historiek van veerkrachtonderzoek gekenmerkt door afwisselende nadruk op persoonlijkheidskenmerken, eigenschappen van de sociale context, of de interactie tussen persoon en omgeving. Ook binnen deze wetenschapstak gaf de discussie ‘nature versus nurture’ zodoende aanleiding tot verregaand debat. Het voornoemde Knack-artikel werpt een blik op het pionierswerk van Garmezy, Werner en collega’s die zich eerder aan de eerste zijde van het continuüm situeren. Meer recent veerkrachtonderzoek bracht inmiddels een aantal belangrijke aanvullende inzichten voort.

Individu versus context

Garmezy & Werner, samen met heel wat prominente onderzoekers uit hun tijd, benaderden veerkracht initieel vanuit het idee dat het een persoonlijke karakteristiek, eigenschap of vermogen is die mensen in staat stelt om met stressvolle situaties om te gaan. Dit gaf aanleiding tot onderzoek naar genetische, biologische en neurologische aspecten van veerkracht, wat inzicht gaf in de rol van genotypes, affectregulatiesystemen, temperament, hersenmechanismen en andere inherente kwaliteiten die menselijke ontwikkeling en aanpassing aansturen.

Mettertijd wees hun onderzoek echter ook uit dat niet enkel persoonlijke eigenschappen, maar ook omgevingseigenschappen mensen kunnen beschermen tegen de volle impact van stressvolle ervaringen en bevorderend kunnen zijn voor hun welzijn ondanks zeer moeilijke omstandigheden. Deze omgevingsfactoren werden toen slechts in de marge bestudeerd en als bijkomstig beschouwd. Het leek immers voor de hand liggend dat stressvolle ervaringen hoofdzakelijk effecten hebben op de psyche en het interne stressregulatiesysteem van het individu, en dat de reacties en het welzijn in de nasleep van dergelijke ervaringen ook best op dit niveau bestudeerd konden worden.

Relaties

Gaandeweg is men er echter steeds bewuster van geworden dat stressvolle ervaringen niet louter een impact hebben op getroffen individuen, maar ook indirecte effecten uitoefenen op de interpersoonlijke relaties van deze individuen met anderen, op de manier waarop ze hun studies of job uitoefenen of hoe ze tegenover maatschappelijke gebeurtenissen en ontwikkelingen staan. Dit impliceert dat ook de omgeving indirecte gevolgen hiervan ondervindt en uitgedaagd wordt om hieraan het hoofd te bieden.

Onder invloed van deze inzichten werd in meer recente onderzoekslijnen het accent steeds sterker verlegd van persoonlijke eigenschappen naar omgevingseigenschappen en situationele factoren, wat leidde tot een uitvoerigere exploratie van beïnvloedende factoren overheen tijd en diverse sociale systemen waar mensen deel van uitmaken. Onderzoekers die zich in deze stroming inschrijven bestuderen bijvoorbeeld hoe hechtingsrelaties, sociale steun of maatschappelijke inclusie een rol spelen in de ontwikkeling van veerkracht maar ook hoe veerkracht zich ontwikkelt binnen gezinnen of gemeenschappen die de ervaring met een stressvolle situatie delen.

Door dergelijke contextuele factoren op te nemen in het onderzoek naar veerkracht, slaagde men er in een grotere proportie van de variantie in reacties op stress te verklaren. Bovendien bevestigde dit onderzoek dat bouwstenen van veerkracht in belangrijke mate in de omgeving te situeren vallen en dat dergelijke sociale ondersteuningsprocessen samengaan met een beter welzijn van getroffen individuen.

De maakbaarheid van veerkracht

Hoewel het debat anno 2016 nog steeds in alle hevigheid gevoerd wordt, raken veerkrachtonderzoekers het er steeds meer over eens dat het welzijn van mensen na blootstelling aan stressvolle omstandigheden evenzeer afhankelijk is van hun interne psychologische processen als van de ondersteuning die ze vanuit hun omgeving ervaren. Het onderzoek van pioniers zoals Garmezy en Werner leverde ons belangrijke inzichten op over hoe mensen kunnen omgaan met tegenspoed en welke persoonlijke kwaliteiten veerkracht kunnen aandrijven, maar ging terzelfdertijd voorbij aan andere belangrijke dimensies van dit complexe fenomeen , zoals de context.

Vanuit recente wetenschappelijke inzichten wint het idee terrein dat veerkracht niet louter bepaald wordt door hoe getroffen individuen reageren op stress, hoe ze een stressvolle gebeurtenis psychologisch interpreten of in welke mate ze beroep doen op hun ‘stress-responssysteem’. Het wordt eerder gezien als iets wat we kunnen ervaren wanneer alle lagen van de context sensitief en responsief zijn ten aanzien van stressvolle gebeurtenissen of levensomstandigheden. Dergelijk begrip van veerkracht vormt de grond voor scepticisme tegenover benaderingen die de ‘maakbaarheid van veerkracht’ reduceren tot individuele strategieën en die een reeks psychologische denkprocessen als succesformules aanbevelen. Niettegenstaande mensen inderdaad kunnen leren om uitdagingen positief te interpreteren, tegenslag extern te attribueren en emotionele reacties op stresssituaties beter te reguleren, vormt dit slechts één aspect van veerkracht dat bovendien alle verantwoordelijkheid in de schoot van het getroffen individu dreigt te leggen.

Doordacht ondersteuningsbeleid

Immers, kwaliteiten die we aan ‘veerkrachtige individuen’ toeschrijven, zoals autonomie, zelfvertrouwen, succesvolle prestaties of sociale gerichtheid, zijn inherent ingebed in ondersteunende relaties met familieleden, vrienden, collega’s, of buren die begrip, betrokkenheid en steun bieden. Ook macro-structurele condities en politieke tegemoetkomingen aan getroffen personen en hun omgeving vormen een niet te onderschatten hoofdstuk in dit verhaal.

Deze contextuele factoren zijn geen kwestie van ‘geluk’, zoals in het Knack-artikel geformuleerd, maar vormen het onderwerp van een doordacht ondersteuningsbeleid. Hoewel het veerkrachtonderzoek nog een lange weg af te leggen heeft om wetenschappelijk te achterhalen wat een ondersteuningsbeleid succesvol maakt, is het glashelder dat het voorbij individuele effecten en strategieën zal moeten reiken.

Dr. Sofie Vindevogel

Lector Vakgroep Orthopedagogie & post-doctoraal onderzoeker E-QUAL, Hogeschool Gent