‘Van werkstress tot burn-out: we zijn allemaal het slachtoffer van een winstziek virus’

Stress op het werk is een kwaal van onze moderne tijden. In het overgrote deel van de wereld heerst immers de neoliberale ideologie van harde concurrentie en flexibiliteit, schrijft huisarts Staf Henderickx. ‘Laat ons eerst en vooral alle managers ontslaan.’

Elke tijd brengt zijn eigen ziektes voort. Toen ik in 1975 een groepspraktijk begon in Lommel werden de artsen vooral geconfronteerd met metaalintoxicaties van zinkarbeiders, stoflongen van mijnwerkers en kapotte ruggen van bouwvakkers. Op het einde van vorige eeuw zagen we intussen almaar meer patiënten met klachten van vermoeidheid, slaapstoornissen en psychosomatische klachten zoals maagpijn en hyperventilatie. We constateerden dat ook die klachten niet zelden verbonden waren met de problemen op de werkvloer.

De medische wereld plakte er etiketten op: fibromyalgie, bulldozersyndroom, enzovoort. En wij moesten toegeven dat we als huisartsen slecht gewapend waren om de problemen aan te pakken. Samen met collega Hans Krammisch deed ik onderzoek naar het fenomeen en schreven we het boek Dokter, ik ben op. Over werkstress. Het boek werd een bundel van getuigenissen van werknemers met stressproblemen. Een bloemlezing.

Verhalen uit het dokterskabinet

Karim deed de nachtploeg bij TNT – een transportbedrijf op de luchthaven van Luik – en belandde door oververmoeidheid in relatieproblemen. Peter bevestigde negentien jaar lang matten in Ford Transits en kreeg door die repetitieve bewegingen rugklachten, werd geopereerd en ten slotte ontslagen wegens te veel ziektedagen. Caroline, groot en blond, werkte vijf jaar bij Twenty4help – een Europese helpdesk van Microsoft in Maastricht – en kreeg aanvallen van duizeligheid, bij medici bekend als de ziekte van Menière. Johnny, de gestreste truckchauffeur, lijdt aan obesitas, rookt te veel en eet onregelmatig. Hij kampt met maagklachten en is kandidaat voor een hartinfarct. Jeroen sukkelt al elf jaar van de ene interimjob in de andere en zegt daarover: ‘Wisselende taken, andere werkmakkers, nieuwe en vaak moeilijke verplaatsingen, minder appreciatie, minder loon voor hetzelfde werk en dikwijls het slechtere werk. Maar ook onzekerheid voor de toekomst: geen leningen van de bank, geen gewaarborgd inkomen om samen te wonen, laat staan om aan kinderen te denken.’ Erna, verpleegster, komt op consultatie voor inslaapproblemen – veroorzaakt door de wisselende werkuren – en vraagt om slaaptabletten. België staat niet voor niets internationaal aan de top van de consumptie van tranquillizers, slaapmiddelen en antidepressiva. Lijnpiloot Bart moet vier dagen na elkaar om vier uur opstaan voor zijn vluchten naar Tenerife. En regelmatig inspringen voor nachtvluchten. Zulke omschakelingen zijn letterlijk moordend. Op een ochtend op weg naar huis viel Bart in slaap. Perte totale van zijn wagen, Bart had bij wonder geen schram. Luc doet ploegenwerk bij Philips en heeft slaapstoornissen. Liliane werkt bij een schoonmaakbedrijf en heeft helse pijn aan de polsen. Ludo is treinbestuurder en lijdt aan hartritmestoornissen. Dorien heeft, sinds ze in een callcenter werkt, chronische migraine …

Waarom kampen zoveel mensen met werkstress?

Eerst en vooral is er de toenemende onzekerheid. Een werknemer kan, zonder enige vorm van inspraak, te horen krijgen dat hij van arbeidsplaats moet veranderen of van uurrooster. Met negatieve gevolgen voor familieleven en vrije tijd. Ook een dreigend ontslag of een nakende fabriekssluiting speelt een uiterst negatieve rol. Volgens een studie van Lendfers en Nijhuis lokt die onzekerheid gevoelens van machteloosheid, apathie, angst en depressie uit.

Een tweede factor van werkstress is een gebrek aan autonomie. Dokters hebben bijvoorbeeld veel werkstress, maar ook veel autonomie. Als ik tussen twee patiënten een kop koffie dronk, stond er geen werkleider op mijn vingers te kijken.

Geen controle over de eigen arbeid is de derde factor. Zo raken heel wat verpleegsters overspannen door de opgelegde werkdruk die voortvloeit uit een op personeel besparend beleid. Resultaat? Lichamelijke klachten en burn-outs.

Een gebrek aan een prettige werksfeer en een begrijpende directie is factor vier.

En ten slotte is er de toenemende productie. Verhoogde werkdruk, wisselende ploegen, nachtwerk of een hoog arbeidsritme kunnen onze biologische klok flink ontregelen met oververmoeidheid, slaapstoornissen en tenslotte burn-out tot gevolg.

Een noodzakelijk kwaad van deze moderne tijden?

Machines werken steeds sneller, maar het menselijke lichaam heeft biologische limieten. Het heeft nood aan rust- en hersteltijden en aan slaap. In de vroegere Fordfabrieken werkte een arbeider gemiddeld 45 seconden per minuut. In de Toyotafabrieken kon die productietijd worden opgetrokken tot 57 seconden per minuut. En wat leveren die 12 extra seconden per minuut op? Twaalf minuten per uur of een productieverhoging van liefst 26 procent. Maar wat betekent dat voor de arbeiders? Elke 42 seconden passeert er een wagen aan de band en in die 42 seconden moet een bandwerker soms tot zeven handelingen verrichten. Deze werkmethodes vinden ook ingang in de dienstensector. Denk bijvoorbeeld aan de georoutes bij Bpost.

Uit talrijke studies blijkt dat een hoge werkdruk bijna even hoog scoort als cholesterol in het veroorzaken van een hartinfarct. Chronische werkstress maakt ziek, maar kan dus ook dodelijk zijn. De Japanners hebben daar een naam voor: karoshi, dood op het werk.

Alle regeringen wereldwijd pleiten voor meer flexibiliteit om de concurrentieslag met het buitenland aan te gaan. Een opbod van sneller, flexibeler en langer werken. De werkstress wordt als het ware door het systeem opgelegd. Valt er dan niets aan te verhelpen? Natuurlijk wel. Op individueel vlak kun je je wapenen door zo gezond mogelijk te leven. Gezonde voeding op tijd en stond, een goede nachtrust, beweging (liefst) in de vrije natuur en een positief sociaal leven verhogen de weerbaarheid tegen stress. In geval van een burn-out kan hulp van een huisdokter, psycholoog, diëtist, sociaal assistent of vakbondsafgevaardigde betekenisvol zijn.

Nu het échte probleem

Maar hoe kunnen we aan de grond van de zaak iets verhelpen? Als je als dokter de oorzaak van een ziekte kent, dan weet je meestal hoe je haar kunt bestrijden. Maar de oorzaken van werkstress behoren tot de werkorganisatie en zijn dus het terrein van het overleg of de strijd tussen werkgevers en werknemers, tussen directie en vakbonden. Niet zelden is werkstress zelfs de oorzaak van een staking.

Mensen zijn geen Duracellkonijnen. En wat maakt mensen gelukkig? In volgorde van belang bepalen volgende factoren ons gelukniveau: de liefde binnen je familie, een goed inkomen, je werksituatie, je sociale omgeving, je gezondheid, de persoonlijke vrijheid, je levensfilosofie of godsdienst, de waardering die je krijgt en impact op je eigen reputatie. Hieruit pikken we twee factoren uit die met werkstress te maken hebben: je loon en je werk. Geldzorgen maken ongelukkig. Onzekerheid van de job of het verlies ervan blijkt bij mannen van middelbare leeftijd zelfs de hoofdoorzaak van zelfdoding te zijn. Geld daarentegen maakt gelukkig. Maar dat geluk bereikt vrij snel een plafond, leert recent onderzoek. Voor Europa ligt die grens op een jaarinkomen van 40.000 euro. Begrijpelijk. Met wat meer geld voelen we ons vrijer, zijn we zorgelozer. Met al te veel geld zijn we bijna voltijds met dat vermogen bezig zodat ons (sociale) leven daar fel onder lijdt.