Van de beste leerling naar de verdoemenis: hoe Tsjechië in vrije coronaval is geraakt

Vorig jaar in maart sloegen de Tsjechen massaal aan het naaien van mondkapjes. In een mum van tijd wisten ze de covid-19-epidemie in de kiem te smoren. Nu dragen ze uit protest maskers van gaas of helemaal geen, negeren ze de maatregelen en sterven ze massaal in overbelaste ziekenhuizen. Hoe is het zo ver kunnen komen?

Het antwoord op die vraag is een mengeling van kolossale misstappen van de overheid, misvattingen van opiniemakers, burgerrevolte net op het moment dat de virulente Britse mutatie in opmars is en cynisch genoeg ook het enorme succes dat Tsjechië vorig jaar had geboekt in het bestrijden van de epidemie.

Dansen op de zinkende Titanic

Met 2013 coronadoden per miljoen inwoners is Tsjechië het meest getroffen land ter wereld. Van de 21 882 doden die tot nu toe te betreuren zijn, stierven de meesten in de afgelopen twee maand, net wanneer andere Europese landen de covidmaatregelen begonnen te versoepelen.

Alleen vorige week zijn er in het land van 10,6 miljoen inwoners meer dan 85 000 positieve gevallen bijgekomen. Toch lijkt het op het eerste gezicht alsof er helemaal niets aan de hand is.

Afgelopen weekend waren in de Praagse binnenstad drommen mensen te zien, schouder aan schouder in een rij om een ijsje te kopen. Velen onder hen zonder de verplichte mondkapjes. Anderen raadden op Facebook aan hoe je een mondkapje uit gaas kunt maken om voor nanomasker te laten doorgaan – lekker luchtig en toch zonder boete. Reislustige vakantiegangers maakten zich dan weer op om via Wenen naar het verboden Zanzibar te vliegen, het eiland van waaruit onlangs de Zuid-Afrikaanse mutatie werd binnengesleept.

Dat allemaal terwijl het land sinds een week in een verstrengde lockdown zit waarbij men niet eens zonder een gegronde reden zijn eigen gemeente uit mag. Het robuuste ziekenzorgsysteem met 4000 intensive care-bedden (twee keer zoveel als in België) zwicht momenteel onder de 7979 gehospitaliseerde coronapatiënten en zelfs in de hoofdstad Praag zijn op dit moment geen vrije ziekenhuisbedden meer.

Een dergelijke doodsverachting legden de burgers bij het begin van de epidemie niet aan de dag. In maart is het precies een jaar geleden dat Tsjechië, oog in oog met het Noord-Italiaanse inferno, preventief in complete lockdown ging, met scholen, horeca, diensten en zelfs de industrie op slot. De overheid reageerde vlot, de burgers hadden respect, een enorme golf van solidariteit ging door het land heen – ontbrekende hulpmiddelen werden thuis gefabriceerd, iedereen respecteerde de regels.

Dat succes blijkt nu echter deels de oorzaak van de teloorgang van vandaag. Nog op 1 september waren er in totaal ‘amper’ 424 doden en de economische offers die de bevolking ervoor had gebracht leken in de ogen van velen als onrechtvaardig en nutteloos. Het nieuwe schooljaar naderde en hoewel epidemiologen zagen dat het aantal besmettingen bleef stijgen, dwarsboomde premier Andrej Babis het besluit van de toenmalige minister van Volksgezondheid Adam Vojtch om mondkapjes in scholen in te voeren. De redenering van de eerste minister: het volk is het al beu.

Hoge herenmanieren

Het volk is het inderdaad beu, maar een ander aspect heeft toen wellicht een veel belangrijkere rol gespeeld, met name de naderende gemeente- en provinciale verkiezingen in de herfst. De beruchte populistische multimiljonair Andrej Babis, die sinds 2017 aan de macht is, had een goede reden om de gunst van de bevolking aan zijn zijde te willen houden – hij wordt zowel door de Tsjechische justitie als door de EU verdacht van verduistering van subsidies die zijn bedrijven verworven hebben. De afgelopen twee jaar kwamen honderdduizenden Tsjechen in verschillende steden op straat om tegen zijn bewind te protesteren. Met de verkiezingen in aantocht wou Babis kennelijk de indruk wekken dat de overheid onder zijn leiding die epidemie had weten te bestrijden en dat er geen reden tot ongerustheid was. Niets was echter minder waar.

Al kort na de verkiezingen die begin oktober plaatsvonden, vlogen de besmettingen de pan uit. Midden oktober gingen diensten, horeca, scholen en cultuurhuizen opnieuw dicht maar net voor kerst gaf de overheid weer toe aan het populisme – mensen mochten weer vrij shoppen en dineren. Daarmee was het hek van de dam. Maar deze keer kreeg de overheid haar burgers niet mee aan boord. De goede wil en het vertrouwen in de regering en in de aanpak van de epidemie waren inmiddels voor velen al lang opgesoupeerd.

Babis en de zijnen hebben door flagrante misstappen meermaals olie op het vuur gegooid. Zo is de nieuw aangestelde minister van Volksgezondheid en epidemioloog Roman Prymula eind oktober al moeten aftreden nadat hij uren na de aankondiging dat de horeca opnieuw moest sluiten door journalisten betrapt werd hoe hij met andere hoge ambtenaren achter gesloten deuren van een restaurant dineerde.

Babis zelf pleegde een dergelijke faux-pas toen hij in de kerstvakantie bekendmaakte dat hij van plan was, tegen de adviezen van zijn eigen epidemiologen in, het jaarlijkse nieuwjaarsdiner met president Milos Zeman met heel zijn gezin bij te wonen terwijl tijdens de kerstdagen het land weer in een lockdown ging en mensen werden aangemaand om niemand buiten hun familieverband te treffen.

Eind januari, toen het land nog altijd in een lockdown zat en de cijfers toch explosief stegen, werd een hoge politiechef Vladislav Husák aangetroffen op een privéverjaardagsfeest waaraan tientallen, meestal hooggeplaatste personen, deelnamen. Op dat moment was het regionale ziekenhuis in Cheb vlak bij de Duitse grens allang aan het zwichten onder de constante toevoer van zware covid-19-patiënten, maar de overheid weigerde halsstarrig om in te gaan op het aanbod van Duitsland om patiënten net over de grens naar Duitse ziekenhuizen te laten overbrengen. In plaats daarvan werden ze soms honderden kilometers verder naar binnenlandse ziekenhuizen gebracht met als redenering: ‘We kunnen zelf voor onze burgers zorgen’.

Het verbroken sociaal contract

Het probleem is dat vele burgers de overheid niet meer geloven, net zoals de vele experten die inmiddels de crisisstaf hebben verlaten uit frustratie omdat hun adviezen niet voldoende worden opgevolgd. Het sociaal contract, de door Hobbes, Locke en Rousseau bedachte filosofie dat zegt dat de legitimiteit van het gezag van de staat over het individu voortkomt uit een contract tussen beiden, lijkt in Tsjechië zo goed als verbroken.

Hoewel de capaciteit van het gezondheidszorgsysteem nagenoeg uitgeput is en in de zwaarst getroffen regio’s artsen openlijk spreken over het moeten toepassen van een triagesysteem waarbij patiënten al dan niet de nodige hulp en middelen toegediend krijgen, heeft burgerzin plaats gemaakt voor je-m’en-foutisme.

Werden wegens de epidemie hotels en herbergen gesloten, dan maar met het gezin en liefst nog met een paar andere bevriende gezinnen naar het eigen buitenverblijf of dan toch naar een berghotel, zogezegd op zakenreis (die als een uitzondering geldt). Cafés dicht? Dan maar in cafés politieke groeperingen stichten om zogezegd petities te organiseren die de overheid niet mag verbieden. Zijn verplaatsingen in eigen land verboden? Dan maar massaal naar tropische eilanden trekken om toch vrij te kunnen rondlopen.

Het wellicht meest nefaste gevolg hiervan is de houding die velen hebben aangenomen tegen de enige remedie die bij gebrek aan voldoende vaccinatie effectief is – het afzonderen van besmette personen. Bijna één op de twee Tsjechen met covid-19-verschijnselen blijft niet thuis, dat blijkt uit een Europese opiniepeiling van de Wereldgezondheidsorganisatie die in februari bekend raakte. Het traceren van contacten faalt deels door overbelaste ambtenaren, maar wellicht nog eerder door de toenemende afkeur van mensen om contacten op te geven.

Sinds de epidemie in de herfst opnieuw vuur vatte en het aantal positief geteste personen al wekenlang niet onder 15 000 per dag gezakt is, geven positief geteste mensen gemiddeld één enkele persoon op als een mogelijk besmette contact.

In de afgelopen dagen is zelfs aan het licht gekomen dat het niet opgeven van contacten aangemoedigd wordt door bedrijven die vrezen voor een economische impact indien hun werkkrachten massaal afwezig zouden blijven. Hoewel de overheid erop hamert dat bedrijven zo veel mogelijk hun werknemers van thuis uit moeten laten werken, is er in de realiteit op vele werkvloeren zo goed als niets veranderd.

Zo is bijvoorbeeld vorige week een filiaal van het florerende pakjesbedrijf Zásilkovna in opspraak gekomen nadat een klokkenluider bewijsmateriaal naar buiten bracht over de bedrijfsleiding die mensen onder druk zette om te komen werken, ook als ze positief getest hadden. Op foto’s die naar de media zijn gelekt is te zien hoe in bekrompen bureaus mensen schouder aan schouder zitten, velen zonder mondkapjes.

Nog een groter probleem zijn beroepen waarbij werknemers hun werkzaamheden sowieso niet thuis kunnen verrichten. Bijna een derde van de Tsjechen (27 procent) werkt in de industrie, dat is bijna twee keer zoveel als het Europese gemiddelde (16,3 procent). Hoewel er voorbeeldige bedrijven zijn die op de veiligheid van hun werknemers letten, zijn er vele andere bedrijven waarbij het consequent dragen van mondkapjes op de werkvloer niet wordt toegepast oftewel door de directie niet bevorderd wordt.

En daarin zien vele experten het grootste struikelblok van de huidige wanhopige situatie. In een land waar al sinds maanden een lockdown ingevoerd is, waar kinderen niet naar school gaan en alle horeca, diensten en cultuurhuizen gesloten zijn, schiet er maar een optie meer over: dat is het sluiten van de industrie. Maar daar durft de overheid niet in te grijpen. Volgens critici mede doordat premier Andrej Babis zelf eigenaar is van talloze fabrieken.

Valse profeten

Het wantrouwen van de bevolking jegens de overheid zorgt er onder meer voor dat bijna 45 procent van Tsjechen de epidemie als een zeepbel beschouwt, aldus de WHO. Ook het aantal mensen dat helemaal geen nieuws volgt, neemt toe. Volgens een opiniepeiling, uitgevoerd in opdracht van de Tsjechische Stichting voor onafhankelijke journalistiek NFNZ blijkt dat liefst 40 procent van de Tsjechen ouder dan 15 jaar helemaal geen nieuws volgt en enkel 20 procent informatie bij betrouwbare bronnen zoekt.

Daardoor is bijna de helft van de bevolking blootgesteld aan valse profeten en dubieuze opiniemakers. Een aantal gerespecteerde artsen en andere beroemdheden hebben sinds het begin van de epidemie de bedreiging van covid-19 gebagatelliseerd. Nepnieuws heeft daar een stevig handje bij geholpen. Zo verspreidde zich bijvoorbeeld nog eind deze week een alarmerend bericht op sociale media dat insinueerde dat covid-19 uit een DHL vrachtvliegtuig boven Brno werd uitgestrooid nadat de piloten een paar keer boven de stad in slechte weeromstandigheden moesten cirkelen zonder een poging tot landing te mogen ondernemen. Het originele bericht kwam van parlementariër Lubomír Volný die zelfs in het parlement weigert om een mondkapje te dragen.

Bij het verspreiden van fakenieuws is ook de invloed van Russische en pro-Russische servers niet te onderschatten. De Tsjechische inlichtingendienst BIS heeft in de voorbije jaren herhaaldelijk gewaarschuwd voor gewichtige activiteiten van Russische spionnen op het Tsjechische grondgebied – een waarschuwing die de Tsjechische president Milos Zeman steevast van tafel veegt. De BIS waarschuwt bijvoorbeeld voor de anti-establishment servers Aeronet en Sputnik News die als spreekbuis dienen voor pro-Russische propaganda. Volgens Alexandra Alvarová, die onderzoek doet naar desinformatiecampagnes, past de inmenging van de Russische inlichtingendiensten in het covid-narratief in het algemene kader van een poging tot destabilisatie van de Europese Unie en vooral de vroegere Oostblok satellieten.

Redding in zicht?

De inmiddels al derde Tsjechische minister van Volksgezondheid sinds de uitbraak van de epidemie, Jan Blatný, heeft vorige week zijn volk ‘helse dagen’ beloofd en helse dagen blijven inderdaad woeden in overbelaste ziekenhuizen zonder al te optimistische vooruitzichten. Tegen de adviezen van epidemiologen in is de overheid niet bereid over te gaan tot het sluiten van de nijverheid waar op dit moment de meeste besmettingen vandaan komen. Al de rest, inclusief scholen, is al sinds maanden gesloten.

Naast het traag op gang komende vaccinatieplan (er zijn op dit moment ca. 829 555 vaccins toegediend die (deels) een bescherming bieden aan 5,2 procent van de bevolking) is de enige resterende hoop dat de groepsimmuniteit die de Tsjechen stilaan aan het opbouwen zijn, inmiddels veel groter is dan wat de officiële cijfers aangeven. Tot nu toe zijn er ongeveer 1,33 miljoen Tsjechen positief getest maar immunoloog Vojtech Thon van het Recetox-centrum van de Masaryk universiteit in Brno schat dat minstens 4 tot 4,5 miljoen mensen de ziekte al hadden doorgemaakt, dat is op een populatie van 10,6 miljoen bijna één op twee.

Het zinkende schip van premier Andrej Babis dreigt dit jaar echter nog lang in woelig water te varen – uit recente opiniepeilingen, uitgevoerd door het agentschap Kantar CZ, blijkt dat de populariteit van zijn regerende partij ANO in aantocht naar de parlementsverkiezingen in herfst 2021 traag maar gestaag zakt. Een nieuwe regering zonder hem zien vele burgers van het geteisterde land ook als een lichtpunt aan het einde van de donkere tunnel.