‘Vaccinvreugde voor de rijke landen, vaccin-apartheid voor de rest’

‘De huidige vaccinvreugde doet ons vergeten dat de jarenlange privatiseringspolitiek een farmaceutische sector heeft gecreëerd waarin financiële en economische belangen voor de volksgezondheid gaan’, schrijft Els Torreele.

Het is een formidabele krachttoer dat er nauwelijks een jaar na de ontdekking van het nieuwe SARS-CoV-2 virus reeds vaccins beschikbaar zijn die bescherming kunnen bieden tegen Covid-19. Het toont aan dat met de nodige middelen er snel vooruitgang kan geboekt worden in biomedisch onderzoek en ontwikkeling (O&O). Maar hebben we nu de geschikte vaccins én is er politieke wil om de Covid-19 pandemie een halt toe te roepen?

Terwijl België en andere westerse landen massale vaccinatiecampagnes starten met de eerste Covid-19 vaccins, klinkt de alarmbel steeds luider dat grote delen van de rest van de wereld allicht tot in 2022 of zelfs langer zullen moeten wachten vooraleer zij aan de beurt komen.

Herhaalde oproepen van VN-voorzitter Guterres en andere wereldleiders dat Covid-19 vaccins moeten beschouwd worden als ‘People’s Vaccines‘ waar iedereen in de wereld hetzelfde recht op heeft, blijven holle retoriek. In plaats van de meest kwetsbaren en het medisch en verzorgend personeel overal ter wereld prioritair te vaccineren, ziet het ernaar uit dat de rijksten en sterksten zichzelf eerst zullen bedienen. Vaccinnationalisme primeert op wereldgezondheid, mensenrechten en solidariteit.

De Covid-19 pandemie heeft vele structurele gebreken, bestaande ongelijkheden en ingebouwde onrechtvaardigheden in onze maatschappij blootgelegd. De chronische onderinvestering in onze zorgsector, en in het bijzonder in de ouderenzorg, eist een zware tol. De gebrekkige paraatheid om epidemieën in te dammen, waaronder de bevoorrading van mondmaskers en essentiële beschermingskledij, was dramatisch. De disproportionele economische, sociale en gezondheidsimpact van Covid-19 op de meest kwetsbare bevolkingsgroepen blijft frappant.

De pandemie legt ook een fundamenteel probleem van ons farmaceutisch businessmodel bloot. De huidige vaccinvreugde kan doen vergeten dat een jarenlange privatiseringspolitiek van publieke inspanningen voor onderzoek en ontwikkeling (O&O) via patenten, marktmonopolies en hoge geneesmiddelenprijzen – zijn we baby Pia al vergeten? – een farmaceutische sector heeft gecreëerd waarin financiële en economische belangen voor de volksgezondheid gaan. En net zoals 20 jaar geleden bij HIV/aids dreigt vandaag opnieuw een groot deel van de wereldbevolking uit de boot te vallen.

Het is nochtans dankzij massale publieke investeringen in O&O dat we vandaag uitzicht hebben op verschillende vaccins. De nieuwe mRNA vaccins zijn het resultaat van jarenlang academisch onderzoek waarop Pfizer/BioNTech en Moderna, met massale injectie van publieke fondsen, hun Covid-19 vaccins konden bouwen. Zo kreeg BioNTech 445 miljoen € van Duitsland en Moderna’s samenwerking met de Amerikaanse National Institutes of Health (NIH) kon rekenen op bijna 1 miljard Amerikaanse dollar. Het AstraZeneca/Oxford vaccin werd ontwikkeld aan de universiteit van Oxford op basis van jarenlange publieke investeringen in de basistechnologie en met meer dan een miljard £ aan publieke fondsen voor Covid.

Een “no strings attached” subsidiepolitiek laat het initiatief en de controle van medische innovatie echter grotendeels over aan de farmaceutische industrie. Hierdoor is de productie, beschikbaarheid en prijsbepaling van geneesmiddelen volledig in handen van commerciële bedrijven. Nog voor de werkzaamheid van de Covid-19 vaccins werd aangetoond, liepen er al intense onderhandelingen tussen bedrijven en wanhopige regeringsleiders over de prioritaire aankoop, leveringstijd, en prijs van de nieuwe vaccins. Hierbij speelde de multinationale farmaceutische industrie de verschillende landen genadeloos tegen mekaar uit en eiste bovendien een strikte geheimhouding van de contracten.

Staatssecretaris voor Begroting en Consumentenbescherming Eva de Bleeker maakte ongewild wereldnieuws door in een tweet de prijzen en volumes publiek te maken van de verschillende Covid-19 vaccins die België voor meer dan 279 miljoen € heeft aangekocht. Een schending van de confidentialiteit zo bleek – want in tegenstelling tot publieke aankopen in andere sectoren, zijn contracten met farmaceutische bedrijven strikt geheim. Dat is business-as-usual in deze winstgevende economische sector, wiens financiële belangen al te graag verdedigd worden door politieke leiders die stilzwijgend toestaan dat competitie, onafhankelijke informatie en transparante prijzen verdrongen worden door monopolies, artificiële schaarste, marketing en geheimhouding.

Achter een zorgvuldig geconstrueerd publiek imago van innovator die ons uit de Covid-19 crisis zal halen, gretig omarmd door onze politici, gebruiken de bedrijven hun monopolieposities om de beschikbaarheid van vaccins volledig te controleren, inclusief de patenten, knowhow en data – met eigenbelang eerder dan volksgezondheid als leidraad. Voorstellen om de controle over deze technologieën te delen, zodat de vaccins toegankelijk worden in de rest van de wereld, worden steevast geblokkeerd door zowel rijke landen als de industrie.

De controle van de farmaceutische industrie gaat nog verder. De Wereldgezondheidsorganizatie mag dan wel voorschrijven wat het ideaal profiel van een Covid-19 vaccin is en welke klinische studies nodig zijn, de bedrijven zijn niet gebonden zich hieraan te houden. Zo blijkt de race om als eerste op de markt te geraken – en dus als eerste te kunnen verkopen – belangrijker dan de ontwikkeling van een optimaal vaccin dat de pandemie kan stopzetten. Een vaccin dat twee doses vereist en enkel stabiel is op ultra-lage temperaturen is weinig geschikt voor massale vaccinatie, maar toch is dit het eerste vaccin op de markt. We weten bovendien niet of het ons kan beschermen tegen het virus zelf, of tegen verdere verspreiding, of enkel tegen de ziekte, noch voor hoe lang, terwijl dat absoluut kritische vragen zijn voor het uitstippelen van effectieve vaccinatiestrategieën. Maar dergelijke studies duren lang, en dat is niet in het belang van de bedrijven.

‘Nobody is safe until everybody is safe’ is een veelgehoord Covid-19 mantra, en het is duidelijk dat universele toegang tot geschikte vaccins daarin een belangrijke rol kan spelen. Daarom is business-as-usual voor de farmaceutische industrie geen optie. Om vaccin-apartheid te vermijden moeten we resoluut kiezen voor een “People’s Vaccine”. Dit vereist politieke moed van onze leiders om de controle over de beschikbaarheid van vaccins in handen te nemen, en om er in naam van de volksgezondheid en rechtvaardigheid een publiek goed van te maken dat overal ter wereld vrij geproduceerd en fair verdeeld kan worden. België kan dit niet alleen, maar we kunnen een voortrekker zijn op Europees vlak om de huidige ongerechtigheid rond toegang tot Covid-19 vaccins te doorbreken.

Els Torreele is onderzoeker aan het Institute for Innovation and Public Purpose, University College London, en voormalig directrice van de Toegang tot Geneesmiddelen campagne van Artsen Zonder Grenzen. Ze is bio-ingenieur en doctor in de wetenschappen van de Vrije Universiteit Brussel.