Zouden we, om eindelijk een einde te maken aan de corona- ellende, het vaccin niet beter verplichten? De argumenten pro klinken niet eens zo gek. ‘Niemand stelt de verplichting om te stoppen voor een rood licht ter discussie.’
Laten we beginnen met een netelige vraag. Zijn het, zoals premier Alexander De Croo (Open VLD) even geleden al suggereerde, werkelijk de ongevaccineerden die de vierde coronagolf in ons land hebben veroorzaakt?
Het antwoord luidt: voor een belangrijk deel wel. Uit recente cijfers van het regeringscommissariaat corona blijkt dat ongevaccineerde 18- tot 64-jarigen bij een besmetting tien keer meer risico lopen op een ziekenhuisopname. Bij de ongevaccineerde 65-plussers is die kans gevoelig kleiner, al is ze toch nog altijd drie keer zo groot.
Die cijfers ko-men min of meer overeen met resultaten van internationaal onderzoek, en sporen ook met de cijfers die minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (Vooruit) vorige week vrijgaf in de Kamer. Volgens de minister was in de week van 16 oktober tot en met 22 oktober 54,4 procent van de opgenomen patiënten in het ziekenhuis en 46,7 procent van de patiënten op intensieve zorg volledig gevaccineerd.
Wie, zoals menige antivaxer, daaruit wil besluiten dat gevaccineerden evenveel of zelfs meer risico lopen op ziekenhuisopname, slaat de plank deerlijk mis. Ongevaccineerden maken in België ongeveer 14 procent van de volwassen bevolking uit. Met andere woorden: ze vormen een kleine minderheid, die zwaar oververtegenwoordigd is in de cijfers van de ziekenhuizen.
Er is nog een andere reden waarom ongevaccineerden het risico vergroten. In het debat over de wenselijkheid van vaccinatie – en bij uitbreiding het Covid Safe Ticket (CST) – weerklinkt steeds vaker het argument dat ook gevaccineerden anderen kunnen besmetten. Dat klopt, en een aantal recente studies geven zelfs aan dat, sinds de deltavariant ging domineren, een geïnfecteerde gevaccineerde mogelijk even besmettelijk is als een geïnfecteerde ongevaccineerde.
Dat wil niet zeggen dat het besmettingsrisico even groot is. De kans dat je als gevaccineerde anderen besmet is nog altijd veel kleiner, om de eenvoudige reden dat de vaccins de kans verkleinen dat je zelf besmet raakt. ‘Dat is een punt dat altijd weer over het hoofd wordt gezien’, zegt biostatisticus Tom Wenseleers (KU Leuven). ‘Een 18- tot 64-jarige die zich laat vaccineren loopt in ons land 2,5 keer minder risico op een besmetting en verkleint dus wel degelijk de kans dat hij of zij anderen gaat besmetten. Wel zien we dat het verschil tussen incidentie bij gevaccineerden en bij ongevaccineerden kleiner aan het worden is. Mogelijk heeft dat te maken met het feit dat de natuurlijke infectie en de opgebouwde immuniteit bij de ongevaccineerden almaar stijgt.’
Volgens het Europees Hof kunnen vaccinaties verplicht worden in het geval van een epidemie.
Ondertussen lijkt het ongeduld tegenover de ongevaccineerden toe te nemen. ‘Het is tijd om niet-gevaccineerden op een minder vriendelijke manier te overtuigen’, verklaarde viroloog Marc Van Ranst in Het Laatste Nieuws, kort nadat de regering het CST in de horeca en fitnesscentra had aangekondigd.
Hoewel het zeer omstreden is, gaat het CST voor sommigen nog niet ver genoeg, en is een verplichting een logische stap. Volgens een recente enquête van humanresourcesspecialist SD Worx zou 64 procent van de Vlaamse kmo’s voor zo’n verplichting gewonnen zijn. Ook vicepremier en minister van Werk Pierre-Yves Dermagne (PS) verklaarde onlangs in De Standaard dat hij en zijn partij wel oren hebben naar zo’n maatregel. ‘We willen met de PS dit debat voeren, met open blik.’
‘Stevige griep’
Professor Dominique Benoit, diensthoofd intensieve zorg van het UZ Gent, laat geen twijfel bestaan over zijn plaats in dat debat. ‘Op onze afdeling liggen op dit ogenblik negen coronapatiënten’, zegt Benoit. ‘Daar is maar één gevaccineerde bij: een man met onderliggende aandoeningen die geen antilichamen aanmaakt. De acht ongevaccineerden zijn mensen zonder onderliggende klachten met een gemiddelde leeftijd van 46 jaar. Als ze gevaccineerd waren, hadden ze hier nooit gelegen. Ik ken collega’s die ondanks vaccinatie nog besmet zijn geraakt. Zij hebben hoogstens een stevige griep gehad. De kans dat een gezonde, gevaccineerde veertiger in het ziekenhuis belandt, is ontzettend klein.’
Benoit gelooft al even niet meer dat vaccinweigeraars nog met argumenten te overtuigen zijn. Zelfs een opname op intensieve zorg blijkt in sommige gevallen niet tot andere inzichten te leiden. ‘Het gebeurt dat familieleden na zo’n opname alsnog besluiten om zich te laten vaccineren’, vertelt Benoit. ‘Maar over het algemeen is het verzet groot. Vorige maand hadden we hier een patiënt die meer dan een maand ondersteuning nodig had van een hart-longmachine. Toen hij eindelijk weer naar huis mocht, keek hij een verpleegkundige met een brede glimlach aan. “Zie je wel,” zei hij, “je overleeft dit ook wel zonder vaccin”. Die verpleegkundige zit intussen thuis met een burn-out. Uiteraard was dat incident niet de enige oorzaak. Het ging over een opeenhoping van belastende factoren, maar het gebrek aan respect is daar zeker een van.’
Het (ook juridische) principe dat elk individu zelf mag beslissen wat er wel of niet met zijn lichaam gebeurt, had volgens Benoit al veel langer moeten wijken voor het solidariteitsprincipe. ‘De autonomie van het individu lijkt mij hier duidelijk ondergeschikt aan de gezondheid, de economie en de vrijheid van de hele samenleving. De beleidsmakers begrijpen dat niet. Zij proberen de vaccinatiegraad nog wat op te krikken met het Covid Safe Ticket. Daarmee wordt de individuele vrijheid onrechtstreeks ook ingeperkt. Doe het gewoon rechtstreeks, denk ik dan, en maak het helder en duidelijk voor iedereen.’
De argumentatie van professor Benoit wordt niet gevolgd door die andere professor, gezondheidsminister Frank Vandenbroucke. In De Standaard vertelde hij onlangs dat de verplichting wat hem betreft beperkt zal blijven tot het zorgpersoneel. ‘Dat is al moeilijk, maar niet onmogelijk. Ik hoop dat we dat nog voor Kerstmis goedgekeurd kunnen krijgen in de Kamer. Maar wie de hele bevolking wil verplichten, moet zich toch afvragen wat dat betekent. Gaan we wie weigert in de cel gooien? Gaan we ze isoleren? Moeten ze een boete betalen? En kunnen rijkere mensen op die manier een vaccin weigeren en armere niet?’
Zelfbepalingsrecht
Dat zijn pertinente vragen, al zijn ze volgens Christophe Lemmens, een advocaat die gespecialiseerd is in gezondheidsrecht, niet allemáál zo complex als Vandenbroucke ze voorstelt. Zo vermoedt Lemmens dat een algemene verplichting net makkelijker op te leggen is dan een verplichting die alleen voor het zorgpersoneel geldt. ‘De minister heeft al herhaaldelijk gezegd dat het virus rondgaat in de hele samenleving, en niet alleen in woonzorgcentra en ziekenhuizen’, argumenteert Lemmens. ‘Dat maakt het moeilijk om te motiveren waarom je alleen de zorgverleners aan een verplichting zou onderwerpen. Bovendien is het maar de vraag wat je met die specifieke verplichting bereikt. Meer dan een pleister op een houten been zal het niet zijn. Een algemene verplichting zou een veel groter effect hebben op de bestrijding van het virus. Uiteraard krijg je dan mensen die ze zullen aanvechten bij het Grondwettelijk Hof of de Raad van State, maar dat hoeft de overheid natuurlijk niet tegen te houden.’
Een algemene verplichting van het vaccin zou je kunnen aanvechten op grond van artikel 22 van de Grondwet: ‘Ieder heeft recht op eerbiediging van zijn privéleven’, en artikel 8 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM), over het recht op lichamelijke integriteit. Want wat is een verplichte inspuiting anders dan een flagrante schending van het recht om over eigen lijf en leden te beslissen? ‘Dat is juist,’ zegt Lemmens, ‘maar dat recht is niet absoluut. In het EVRM staat uitdrukkelijk dat het recht kan ingeperkt worden als daar een dwingende noodzaak toe is. Het Europees Hof heeft al verschillende uitspraken in die zin gedaan. Zo heeft het in een zaak van Jehova’s getuigen in 2010 het recht om een bloedtransfusie te weigeren gehandhaafd, en op die manier het recht op zelfbepaling benadrukt. Maar in de motivatie van het vonnis werd terloops nog gesproken over vaccinaties, als voorbeeld van een mogelijke beperking van het zelfbepalingsrecht. Volgens het Hof kunnen vaccinaties verplicht worden in het geval van een epidemie.’
Lemmens verwijst ook nog naar een advies van het Belgisch Raadgevend Comité voor Bio-ethiek uit 2015. ‘De overheid’, zo staat in dat advies, ‘kan na zorgvuldige overweging vaccinatie verplichten tegen ernstige, zeer besmettelijke ziekten waartegen de vaccinatie een effectieve bescherming biedt, zoals bijvoorbeeld polio.’ Specifiek voor deze vaccinatiecampagne adviseerde dat comité om in eerste instantie voor vrijwillige vaccinatie te opteren. ‘Maar’, zegt Lemmens, ‘het Comité voegde daaraan toe dat een verplichting kan overwogen worden als we er op die manier niet zouden komen.’
Een belangrijke kwestie nog: in zeldzame gevallen treden na vaccinatie bijzonder ernstige bijwerkingen op. Het roept de vraag op wie er aansprakelijk is als het misloopt. De verplichtende overheid? ‘Daar is, in het kader van het poliovaccin dat sinds eind jaren zestig is verplicht, al rechtspraak over geweest’, weet Lemmens. ‘De rechter heeft toen geoordeeld dat het feit dat een overheid vaccinatie verplicht niet noodzakelijk inhoudt dat die overheid ook aansprakelijk is of in de fout is gegaan. In elk geval zijn zeldzame bijwerkingen geen reden om een vaccin niet verplicht te maken. Het Hof van Cassatie heeft in 1963 al een arrest in die zin uitgesproken, het zogenaamde koepok-arrest.’
Voor Lemmens is het helder. Juridisch is de vaccinatieplicht zonder veel problemen afdwingbaar. Maar lost zo’n verplichting echt iets op? In een interview voor Radio 1 uitte vaccinologe Corinne Vandermeulen haar twijfels. ‘Voor het poliovaccin, bijvoorbeeld, geldt dat ouders een boete of een celstraf kunnen krijgen, maar daarmee is het kind nog niet gevaccineerd.’
Lemmens volgt die redenering maar half. ‘Het klopt dat je ook met een verplichting geen vaccinatiegraad van 100 procent zult krijgen. Die is er trouwens ook niet voor polio. Maar het is wel een manier om de vaccinatiegraad nog aanzienlijk te verhogen. Het alternatief is dat we het laten zoals het is, en we mogelijk nog jaren van de ene naar de andere golf ploeteren.’
Rood licht
Op naar een verplichting dan maar? Ook psycholoog Maarten Vansteenkiste (UGent) is niet a priori tegen. ‘Op lange termijn kan het een meer standvastige en duidelijke oplossing zijn voor een aanslepend probleem’, zegt hij. Toch is er volgens professor Vansteenkiste nog een belangrijk bezwaar. ‘Je kunt zo’n verplichting pas opleggen als er voldoende draagvlak is. De kunst is om ervoor te zorgen dat een grote meerderheid van de bevolking het vaccin eerder als een beschermende dan als een verplichtende maatregel ervaart. Dat klinkt als een paradox, maar van zulke verplichtingen zijn er voorbeelden genoeg. Niemand stelt de verplichting om te stoppen voor een rood licht ter discussie. Mensen stoppen omdat ze perfect begrijpen wat de consequenties van een overtreding zijn, zowel voor zichzelf als voor anderen. Het nut van die verplichting is voor iedereen duidelijk.’
Volgens enquêtes die Vansteenkiste geregeld laat uitvoeren, is vandaag bijna 60 procent van de gevaccineerde bevolking voor een verplichting gewonnen. ‘Het draagvlak is het grootst voor een verplichting bij de zorgkundigen. Het lijkt me verstandig om daar te vertrekken, en zo, gefaseerd, het draagvlak uit te breiden.’
De psycholoog sluit niet uit dat het draagvlak de komende weken nog groter zal worden, als de ziekenhuiscijfers blijven stijgen en de regering zich gedwongen ziet om nieuwe vrijheidsbeperkende maatregelen op te leggen. ‘Mogelijk komt dan het momentum waarop de grote meerderheid een vaccinplicht eerder als een veiligheidsmaatregel dan als een verplichting zal voelen. Al zullen we blijvend inspanningen moeten doen om ongevaccineerden te overtuigen. Zij zijn sterk gekant tegen een verplichting, die weerstand bij hen uitlokt. De reacties op het CST voorspellen wat dat betreft weinig goeds.’
Cruciaal is, zegt Vansteenkiste, dat we ongevaccineerden goed uitleggen dat vrijheid niet iets absoluuts is. ‘Als je vrijheid in absolute zin opvat, meen je dat je pas vrij bent als je een leven zonder restricties kunt leiden. Tegelijk en vaak zonder dat ze het beseffen, aanvaarden ongevaccineerden veel restricties omdat ze die, zoals een rood licht, als veiligheidsmaatregel zien. De hamvraag is dan hoe je die groep van hardnekkige weigeraars kunt overtuigen dat ook een vaccin in de eerste plaats een veiligheidsmaatregel is. Misschien kan het helpen als je hen confronteert met getuigenissen van gelijkgestemde zielen die, na een zware besmetting, alsnog van het nut van het vaccin overtuigd zijn geraakt. Dat zou in elk geval meer helpen dan een debat in De afspraak of een artikel in Knack. Maar ik besef: makkelijk zal het zeker niet zijn.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
