Tom Balthazar, hoogleraar gezondheidsrecht: ‘Zo’n zware stap is verplichte vaccinatie niet’

Is verplichte vaccinatie voor zorgpersoneel verdedigbaar? Zijn nieuwe gascentrales van deze tijd? En keert hij ooit terug naar de politiek? Voor het eerst sinds zijn ontslag als schepen in Gent mengt Tom Balthazar, hoogleraar gezondheidsrecht, stafmedewerker bij Zorgnet-Icuro en vroeg klimaatactivist, zich weer in de debatten.

In hemdsmouwen zit Tom Balthazar aan de eettafel van een oud huis met dikke muren in de bergen. Hij is op vakantie Bittere tijden van de Peruaanse schrijver Mario Vargas Llosa aan het lezen, maar de hoogleraar gezondheidsrecht en voormalig schepen in Gent wil Knack toch te woord staan om klaarheid te brengen in de verhitte debatten over verplichte vaccinatie en de invoering van een coronapas.

Half juli deden alle zorgkoepels, inclusief Zorgnet-Icuro waar Balthazar stafmedewerker is, een oproep om mensen in de zorg te verplichten zich te laten inenten. Minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (Vooruit) talmde. Hij wilde de ziekenhuizen eerst prikkelen door een ranglijst van de vaccinatiegraad van hun personeel te publiceren. Maar afgelopen vrijdag besloot het Overlegcomité dan toch uit te laten zoeken hoe een vaccinatieplicht voor zorgverleners juridisch netjes in te voeren valt. Intussen vraagt het alle gezondheidsministers om zo snel mogelijk met cijfers over de vaccinatiegraad in de zorginstellingen te komen.

Dat laatste vind Balthazar een slecht idee. ‘We lossen het probleem niet op met een vorm van shaming en blaming. Vooral omdat ziekenhuizen en woonzorgcentra mensen net proberen te overtuigen om zich te laten vaccineren door een positieve sfeer te scheppen. Het is problematisch dat je zo’n bekendmaking doet die mogelijk een aanslag is op de reputatie van een instelling, terwijl ze daar zelf maar beperkt greep op heeft.’

Wel goed nieuws vindt Balthazar de opstap naar een verplichte vaccinatie voor zorgpersoneel. ‘Dat valt te verantwoorden en het is nagenoeg onvermijdelijk, aangezien zorgmedewerkers in nauw contact komen met kwetsbare mensen. We zien dat sommige instellingen achterblijven. Als zo veel patiënten gevaccineerd zijn, is het moeilijk te begrijpen dat medewerkers dat niet zijn. Het is bij uitstek een sector waarbij men niet alleen aan de eigen gezondheid moet denken, maar ook aan die van degenen voor wie men het doet. Een prik is een relatief kleine ingreep met uiterst beperkte risico’s. Er bestaat al een verplichte vaccinatie: die voor hepatitis B. Zó’n zware, principiële stap is het dus niet.’

Advocaat Walter Van Steenbrugge kondigde aan namens honderden mensen te onderzoeken of zo’n vaccinatieverplichting wel te rijmen is met de Belgische grondwet en de rechten van de mens.

Tom Balthazar: Het is altijd goed dat er waakzame juristen zijn op het gebied van fundamentele rechten. Maar ik denk dat dit een te verantwoorden inbreuk is op het recht op fysieke integriteit. De grote discussie gaat over de proportionaliteit: is deze maatregel strikt noodzakelijk voor het te bereiken doel? Ik voorzie dat hij die toets kan doorstaan. Verplichte vaccinatie betekent niet dat je iemand vastbindt op een stoel en een naald in zijn arm steekt. Het betekent wel dat er een sanctie komt voor wie zich niet laat vaccineren, bij hepatitis B kan een kandidaat voor een baan die aankondigt zich niet te willen vaccineren nu al niet aangeworven worden. Voor de covidvaccinatie moeten we nog uitzoeken hoe dat het best verankerd wordt voor iemand die al aan het werk is.

Het Overlegcomité heeft het alleen over een verplichting in de zorg. Zijn er nog andere sectoren waar het voor de hand ligt?

Balthazar: Op plekken waar er heel nauw contact is met het publiek, en bij kwetsbare personen. Ik kan me voorstellen dat het in gevangenissen en instellingen voor personen met een handicap nodig is. Daar is het bijna onvermijdelijk dat je met elkaar in aanraking komt, en is het niet altijd mogelijk om andere beschermingsmaatregelen te nemen, zoals afstand houden.

En het onderwijs? Marc Noppen, ceo van het Universitair Ziekenhuis Brussel, zei in Knack dat de verplichte vaccinatie van studenten een no-brainer is.

Balthazar: Het is moeilijk te begrijpen dat studenten, die leren de wetenschap te beoefenen, de wetenschap met betrekking tot vaccinatie verwerpen. Maar gelet op het feit dat het om jonge mensen gaat, is de kans dat ze ernstig ziek worden veel kleiner dan bij kwetsbare patiënten in ziekenhuizen. Dat neemt niet weg dat het risico bestaat dat het virus langer blijft circuleren wanneer er onder jongeren een te grote groep ongevaccineerden is. Maar als je spreekt over een verplichte vaccinatie voor studenten moet je de discussie voeren over de hele bevolking. Want waarom zou je studenten eruit pikken? Daarmee loop je het risico van een veel grotere polarisatie, die de tegenstanders van vaccinatie de wind in de zeilen kan geven.

Zorg en onderwijs zijn publieke sectoren. Hebben privébedrijven het recht vaccinatie van hun personeel te eisen, zoals grote techbedrijven als Microsoft in Amerika al zullen doen?

Balthazar: Vooralsnog is er geen wettelijke basis die het bedrijven mogelijk maakt systematisch te vragen of mensen gevaccineerd zijn. Die mag er voor mij wel komen. Het is maar een heel beperkte inbreuk op de privacy. Het valt te verantwoorden, en het is ook noodzakelijk voor de organisatie dat men weet wie wel en niet gevaccineerd is. Iets anders is of een onderneming mensen zou kunnen verplíchten zich te vaccineren. In de meeste sectoren kun je niet zeggen dat ze een absoluut essentiële dienstverlening verzorgen die een verplichting rechtvaardigt.

In de horeca hebben mensen nauw contact met klanten. Kan een cafébaas zijn personeel sommeren zich te laten prikken?

Balthazar: Dat lijkt me vrij ver te gaan. De redenering die wel opgaat voor de zorg kun je zeer moeilijk maken voor de horeca.

Covid Safe Ticket

Een manier om mensen niet met dwang maar met drang te bewegen om zich te laten vaccineren, is de coronapas. In België hoef je het Covid Safe Ticket waarmee je aantoont dat je gevaccineerd of onlangs negatief getest bent vooralsnog alleen bij grote evenementen (meer dan 200 binnen, meer dan 400 in de buitenlucht) op zak te hebben. Een algemene verplichting zoals in Frankrijk, waar je de pass sanitaire moet kunnen tonen in nagenoeg alle openbare gelegenheden inclusief terrassen, ziet de hoogleraar gezondheidsrecht niet zitten. Vrijdag bleek ook het Overlegcomité die kant niet op te willen. Het laat de uitrol van de coronapas aan de gewesten over. Vlaams minister-president Jan Jambon (N-VA) liet alvast weten dat hij er zo snel mogelijk vanaf wil.

Is dat verstandig?

Balthazar: Ik denk dat Jambon de verplichting voor bijvoorbeeld grote evenementen wil afschaffen. Maar ik kan me niet voorstellen dat hij de mogelijkheid wil uitsluiten dat clubeigenaren of organisatoren van een congres of evenement hun gasten om een Covid Safe Ticket vragen. Zij willen dat vaak graag om veilig te kunnen organiseren. Dat onmogelijk maken, zou zeer onverstandig zijn. We moeten het kader daarvoor net verruimen. Maar dat is niet hetzelfde als het Franse voorbeeld volgen. Dat leidt tot veel spanning.

Politieagenten lopen er terrassen op om mensen te controleren.

Balthazar: Dat is natuurlijk een vreselijk beeld. Mensen begrijpen het echt niet. Iedereen zegt dat het gevaar in buitenruimtes veel kleiner is dan in niet-geventileerde binnenruimtes, en dan zie je zoiets. Dat is zeer autoritair ingrijpen.

Sinds vorige week mogen alleen mensen met een Covid Safe Ticket de Belgische voetbalstadions binnen. Is dat wel redelijk?

Balthazar: Dat lijkt me dan weer wel te verantwoorden. Het is niet zo dat je daardoor een essentiële dienstverlening gaat missen. Het laat anderen toe om veilig naar het voetbal te gaan.

De morele vrijheid beslissingen te nemen over je eigen lichaam is een fundamenteel goed. Waarom zou je nog dwang en drang bovenhalen voor de kleine groep die niet meewil, als de vaccinatiegraad al zeer hoog ligt?

Balthazar: Die kleine groep is nog te groot vanuit algemeen gezondheidsperspectief, en zorgt ervoor dat we nog een aantal vervelende beperkende maatregelen moeten handhaven. De mensen die zich laten vaccineren, hebben ook het recht om de voordelen daarvan te genieten. Ze hebben het recht om zo onbezorgd mogelijk met elkaar om te gaan, ook zonder mondkapje. Om te kunnen zoenen, knuffelen en dicht bij elkaar zitten.

Goed, de lichamelijke integriteit is zeker een zeer belangrijk goed. Een heel terecht taboe is de sterilisatie van personen met een geestelijke handicap. Je moet ook hypervoorzichtig zijn met het gedwongen toedienen van medicijnen bij personen met een psychiatrische stoornis. Maar het eenmalig toedienen van een ongevaarlijk vaccin is een zeer beperkte aantasting van de fysieke integriteit in het belang van de volksgezondheid.

Uw broer, regisseur en klimaatactivist Nic Balthazar, zei in interviews dat jullie een antiautoritaire opvoeding hebben gekregen. Heeft dat bij u niet het idee gezaaid dat de staat burgers niet tot een bepaald gedrag moet dwingen, maar dat ze zelf hun beslissingen moeten nemen?

Balthazar: Mijn broer heeft de gave van de duidelijkheid, maar soms ook van de overdrijving. Ik heb onze opvoeding in elk geval niet zo ervaren. Ze draaide zeker meer om overtuiging dan om regels, maar het was niet zo dat wij zomaar alles mochten doen. Als oudste zoon herinner ik me goed dat ik enkele gevechten heb moeten leveren om later thuis te mogen komen, met de brommer te mogen rijden en alleen op reis te mogen gaan. Misschien heeft de jongere zoon daar makkelijker van kunnen genieten omdat het verworven vrijheden waren.

Wat de vaccinatieplicht voor sommige sectoren betreft: als er mensen zijn die een verplichting zo problematisch vinden, kunnen ze de prik ook weigeren. Maar dan moeten ze ook enkele consequenties aanvaarden. Met samenleven komen verantwoordelijkheden. Een belangrijke verantwoordelijkheid is de gezondheid van medeburgers niet in gevaar te brengen.

Het blijft de vraag of je de vaccinatiegraad het best verhoogt met dwang en drang, of door verleiding. De Amerikaanse president Joe Biden wil dat staten en steden mensen die zich laten vaccineren belonen met 100 dollar.

Balthazar: Mensen laten zich vaak niet vaccineren om irrationele redenen, uit angst en wantrouwen. Dat neem je niet weg met 100 dollar. Ik vind het niet immoreel om zo’n vergoeding te betalen, maar dan moet je ze wel aan iedereen geven.

Hoe overwin je angst en wantrouwen dan wel?

Balthazar: Ik ken daar het perfecte recept niet voor. Heel gerichte communicatie in verschillende talen is zeker van belang. Je moet een onderscheid maken tussen bewuste antivaxers, en mensen die slecht geïnformeerd en wantrouwig zijn. Ik geloof niet dat veel van de mensen die in Brussel nog niet gevaccineerd zijn overtuigde, rabiate antivaxers zijn. Daar is het zinvol om het sociaal-culturele en het religieuze verenigingsleven in verschillende talen in te zetten. Je zult andere communicatie- en overtuigingskanalen moeten gebruiken dan voor goed opgeleide, rationeel denkende mensen die handig met onlineformulieren kunnen omgaan. Je moet het vaccin soms aanklampend bij de mensen brengen, en niet wachten tot de mensen naar het vaccin komen.

Covidlessen

De pandemie mag in België dan min of meer onder controle zijn, ze heeft structurele problemen in de gezondheidszorg blootgelegd. ‘Over één covidles is iedereen het roerend eens: de gezondheidszorg in ons land is zo versnipperd en complex dat het een efficiënt en resultaatgericht beleid in de weg staat’, schreef Balthazar begin dit jaar met Margot Cloet van Zorgnet-Icuro in een opiniestuk.

Wat is de remedie?

Balthazar: De versnippering moet kleiner. De onduidelijkheid over welke overheid waarvoor bevoegd is, moet weggewerkt worden. En de noodzaak om permanent overleg te voeren, moeten we in de mate van het mogelijke reduceren. Je hebt natuurlijk in elk land verschillende bevoegde overheden, maar het is van belang dat de bevoegdheden duidelijk zijn. Dat is bij ons niet het geval, bijvoorbeeld in de geestelijke gezondheidszorg en in de ziekenhuizen. Sommige aspecten zijn ook irrationeel. Zorgnet-Icuro vindt dat het gezondheidsbeleid het best zo veel mogelijk aan de drie gewesten wordt overgedragen. Dat neemt niet weg dat de sociale zekerheid federaal kan blijven, en we het geld van daaruit kunnen verdelen.

Kunt u een voorbeeld geven van iets irrationeels?

Balthazar: De infrastructuur van de algemene ziekenhuizen – de gebouwen, de verbouwingen enzovoort – zijn volledig de bevoegdheid van de Vlaamse overheid. De exploitatie, de hele dienstverlening en het personeel zijn dan weer volledig de bevoegdheid van de federale overheid. Dat is toch een vreemd verschil? Een tweede voorbeeld. Wanneer iemand na een ongeval moet revalideren, valt dat voor een patiënt op de revalidatieafdeling van een algemeen ziekenhuis onder federaleverantwoordelijkheid. Maar wanneer die patiënt in een categoraal revalidatieziekenhuis belandt, is dat een Vlaamse bevoegdheid. Op die verschillende plekken gelden dan ook weer andere regels voor financiering.

Is in beide gevallen alles gewestelijk maken de oplossing?

Balthazar: Sommigen zeggen: ‘Je kunt herfederaliseren.’ Wij denken dat de overdracht naar de gewesten een duidelijker oplossing is. Wat vooral in Brussel en Wallonië problemen geeft, zijn de bevoegdheden van de gemeenschappen. Die zorgen ook voor de fameuze negen ministers die iets met volksgezondheid te maken hebben. Het is een illusie dat we ervoor kunnen zorgen dat één beleidsniveau voor alles bevoegd is. Maar het kan zeker eenvoudiger en duidelijker.

Volgens uw zorgnet kampen de ziekenhuizen met een structurele onderfinanciering. Hebt u enige hoop dat de roep om extra geld gehoord wordt nu de coronacrisis extra gaten in de begroting heeft geslagen?

Balthazar: We vragen dat geld terecht. Tijdens de coronacrisis zijn er de compenserende maatregelen, laten we hopen dat ze van tijdelijke aard zijn. Daarnaast heb je het structurele probleem dat ziekenhuizen voor hun basistaken en exploitatie niet correct gefinancierd worden. We moeten voorkomen dat ze gedwongen worden om hun verliezen te compenseren door de artsen verhoogde afdrachten te vragen, de bijdragen van patiënten te verhogen en afhankelijk te worden van marges op geneesmiddelen.

Hoeveel geld moet er dan bij?

Balthazar: Ik wil niet improviseren met cijfers, maar het gaat om 6 à 8 procent meer. Dat wil niet zeggen dat het globale gezondheidsbudget zo veel moet stijgen. Het probleem is dat een deel van de fondsen eerst aan artsen wordt gegeven en pas later via afdrachten terugkomt naar de ziekenhuizen. Het zou gezonder, transparanter en duidelijker zijn als het rechtstreeks naar de ziekenhuizen zou komen. Voor de zorg van de toekomst, met alle technologische uitdagingen en de vergrijzing die erbij hoort, is het onvermijdelijk dat het budget omhoog gaat.

Veel te traag

De coronacrisis is maar een voorproefje van wat ons te wachten staat door de klimaatverandering. Documentairemaker Nic Balthazar was een van de initiatiefnemers van de vzw Klimaatzaak, die in 2014 een rechtszaak aanspande tegen de vier Belgische overheden die bevoegd zijn voor het klimaat. Na zeven jaar strijd gaven de rechters Balthazar en co. in juni gelijk: het Belgische klimaatbeleid schiet dusdanig tekort dat de verantwoordelijke overheden hun zorgplicht verzaken en de mensenrechten schenden, oordeelde de rechtbank.

Tom Balthazar, die als voormalig Gents schepen van Milieu het Gents Klimaatverbond lanceerde, is blij met het vonnis. ‘Gerechtelijke procedures om de druk te verhogen zijn gepast en spijtig genoeg noodzakelijk. Natuurlijk kunnen rechters geen beleid voeren, maar ze kunnen overheden wel op essentiële plichten wijzen. Het enige gevaar is dat er een polarisering ontstaat: “wij, bezorgde burgers en verantwoordelijke ondernemingen, tegen de onverantwoordelijke overheid”. Gelukkig zijn er binnen de overheid wel politici die de ernst van de problemen zien. Alleen hebben ze niet genoeg slagkracht om door te drukken. En tegelijk heb je ook burgers en bedrijven die zich weinig bekommeren om hun impact op het klimaat.’

In 2009 schreef Balthazar als kandidaat lid van het Europees Parlement voor de SP.A (nu Vooruit) zijn ideeën over klimaat en energie neer in het boekje Zuinig met energie, gul met solidariteit. Hij pleitte onder meer voor forse investeringen in het openbaar vervoer, in snelle trams en voorstadstreinen. ‘Als je terugkijkt, zie je dat het allemaal veel te traag is verlopen en dat men de urgentie maar niet inziet’, zegt hij vandaag. ‘Ik vrees dat er in Vlaanderen net gedesinvesteerd is in het openbaar vervoer. Onlangs was ik in Nantes. Het openbaar vervoer is daar fantastisch. Je ziet er hoe het de gewoonten van de mensen heeft veranderd. De hele samenleving, van jong tot oud, van stropdas tot feestoutfit, zit er op de tram. In Vlaanderen zijn de investeringen, bijvoorbeeld in De Lijn, absoluut niet voldoende om mensen te overtuigen. Het valt ook niet uit te leggen waarom een kaartje voor de tram in Gent flink duurder is dan eentje voor de metro in Parijs.’

U had het in 2009 ook over de Noordzeering, een keten van windmolenparken. Is dat idee ook vergeten?

Balthazar: Er zijn enkele internationale verbindingen tussen de windmolenparken op zee gekomen, maar niet zo grootschalig als de bedoeling was. Ik las onlangs dat minister van Energie Tinne Van Der Straeten (Groen) een akkoord heeft afgesloten om tussen Denemarken, Nederland en België een kabel aan te leggen. Het is veel te traag gegaan. Een stabiel klimaat om te investeren in hernieuwbare energie is er ook veel te laat gekomen. Dat is een van de redenen waarom de kernuitstap wél verantwoord is. De investeerders in kernenergie hebben zelf gezegd: we gaan afbouwen, want we zijn de onduidelijkheid over een zwalpend energiebeleid beu. Als je de kernuitstap in 2003 in de wet hebt vastgelegd, kun je die niet blijven uitstellen.

Past investeren in nieuwe gascentrales in een goed klimaatbeleid?

Balthazar: Laat ik allereerst zeggen dat ik Van der Straeten een knappe minister vind. De gascentrales moeten we vooral begrijpen als aanvullingen bij grondige investeringen en de uitbouw van hernieuwbare energie. Het moeten moderne, snel opstartbare centrales zijn die we vooral hebben om de capaciteit te verzekeren als er te weinig wind of zon is. Niet om ze permanent en blijvend in bedrijf te hebben.

U bent vier jaar geleden de politiek gestapt. Jeuken uw vingers soms niet?

Balthazar: Het is op dit moment… Nee, nee, het is een afgesloten hoofdstuk. Ik heb het graag en met overtuiging gedaan, en soms jeuken mijn vingers wel. Maar je kunt op veel andere manieren zinvol maatschappelijk actief zijn, en ik heb er een aantal gevonden.

Vooruit-partijvoorzitter Conner Rousseau zei dat uw afscheid na de affaire over de vergoedingen vanuit de intercommunale PubliPart niet nodig was geweest. Hebt u op het moment dat u aftrad voldoende steun van uw partij ervaren?

Balthazar: (lacht eerst ongemakkelijk, dan een lange stilte) Enfin, die steun kon duidelijk krachtiger zijn. Het was een opeenvolging van crisissen en paniek.

Hebt u het gevoel dat u dingen anders had moeten doen?

Balthazar: Uiteraard kon het zowel door mijzelf als door de partij anders aangepakt zijn. Maar het heeft geen zin daar nu op terug te komen. Dan moet ik op allerlei details ingaan, en zeg ik misschien minder vriendelijke dingen over bepaalde mensen. Het leven moet voorwaarts geleefd worden.