Seksuologe Ellen Laan: ‘Als je te droog bent, mag je niet denken: die penis moet erin’

‘Als vrouwen hun eigen genot vooropstellen, beschermt dat hen tegen heel veel rottigheid’, zegt de wereldvermaarde Nederlandse hoogleraar seksuele gezondheid Ellen Laan.

Ellen Laan, ook wel de godmother van de Nederlandse seksuologie genoemd, verwierf wereldfaam met haar onderzoeken naar de meetbaarheid van seksuele opwinding bij vrouwen. Baanbrekend werk, want seksuele opwinding was lange tijd een mannenzaak. Het belangrijkste bewijs daarvan: de status van de clitoris. Dat vrouwelijke genotsorgaan werd lange tijd stiefmoederlijk behandeld en verovert nu pas een volwaardige plek in de Nederlandse biologiehandboeken, en binnenkort ook in de Vlaamse.

‘Mannelijke lust is altijd al de norm geweest en dat is vandaag eigenlijk nog steeds zo’, zegt Laan, hoogleraar seksuologie aan de Universiteit van Amsterdam en ook hoofd van de afdeling Seksuologie in het Academisch Medisch Centrum in de Nederlandse hoofdstad. Zij ziet het als haar missie om zo veel mogelijk van de misvattingen die in haar vakgebied de ronde doen de wereld uit te helpen, en zo de seksuele gelijkheid tussen vrouwen en mannen te bevorderen. ‘Ik wil er echt alles aan doen om mijn kennis te verspreiden zolang ik hier nog ben’, zegt ze.

Laan heeft niet zo heel lang meer te leven, nadat bij haar uitgezaaide borstkanker is vastgesteld. ‘Als je naar de statistieken kijkt, heb ik nog een drietal jaar, en die hoop ik echt helemaal vol te maken, onder meer door nog een boek te schrijven.’ Omdat de tijd dringt en de gelijkheid tussen de seksen vooralsnog een verre utopie lijkt, maakt Laan ondanks haar gezondheidstoestand graag tijd vrij voor een in haar ogen ‘levensnoodzakelijk gesprek over seks’.

Vanaf volgend schooljaar krijgt de clitoris aandacht in de Vlaamse biologiehandboeken. Komt er dan ook een inhaaloperatie voor vrouwelijk genot?

Ellen Laan: De waardering van de clitoris is slechts één van de elementen die ervoor kan zorgen dat jongeren het normaal gaan vinden dat lust er ook voor meisjes toe doet. Kennis over de clitoris moet een onderdeel zijn van een hele nieuwe manier van kijken naar seksualiteit, waarbij genot en gelijkheid de norm moeten vormen. Die blik op seksualiteit propageer ik al sinds ik hoogleraar ben geworden.

Waarom is die gelijkheid van genot zo belangrijk?

Laan: Uit onderzoek blijkt dat vrouwen die hun eigen plezier minstens even belangrijk vinden als dat van hun partner veel minder ongewenste seks meemaken. Zij zeggen veel eerder: ‘Hallo, wat ben je aan het doen? Ik vind dit niet lekker.’ Als vrouwen hun eigen genot vooropstellen, beschermt dat hen tegen heel veel rottigheid. Bovendien vinden we het de laatste zestig à zeventig jaar heel belangrijk dat we in langdurige relaties zin in elkaar blijven hebben. Seksualiteit is eigenlijk een loodzwaar begrip geworden: het heeft invloed op onze mentale, fysieke en relationele gezondheid. Als we seksualiteit dan toch zo levensbepalend vinden, zou het fijn zijn als we een beetje snappen hoe seks werkt. Opgewonden raken gaat alleen in de eerste fase van verliefdheid vanzelf. Veel mensen denken dat zin in seks uit de lucht komt vallen, maar dat klopt echt niet. Baby’s van elke sekse komen op de wereld met een gelijk vermogen om opgewonden te raken en klaar te komen.

Bij een gemiddelde vrijpartij komt slechts 30 procent van de vrouwen klaar, tegenover 95 procent van de mannen. Waar gaat het mis?

Laan: Bij de opvoeding. Bovendien snappen jongens tijdens hun seksuele ontwikkeling, door hun genitale anatomie en doordat de penis aan de buitenkant zit, zonder al te veel voorlichting al snel wat ze lekker vinden en wat niet. Bij vrouwen zit dat orgaan vrijwel volledig aan de binnenkant en dus hebben ze wat extra uitleg nodig. Meisjes voelen misschien van alles, maar we leren hun ook dat ze niet te veel mogen exploreren. Zulke meisjes vinden we toch een beetje abnormaal. Van jongens vinden we het dan weer heel gewoon dat ze dat doen.

Wat beschouwt u als de grootste misvatting die er over seksualiteit bestaat?

Laan: Er zijn er zo veel. Een ervan is dat kennis van seks leidt tot te vroeg beginnen met seks. Heel veel ouders en opvoeders zijn daar bang voor. Het is ook het waanidee van Viktor Orbán, de premier van Hongarije: dat je homoseksueel kunt worden van informatie over homoseksualiteit, en dat dat erg is. In de VS is het in sommige staten verboden om het over condooms te hebben. In Polen is seksuele voorlichting gecriminaliseerd. In landen waar het de laatste jaren redelijk goed gaat met de voorlichting, zoals België en Nederland, is het aantal tienerzwangerschappen, abortussen en seksueel overdraagbare aandoeningen vrij laag.

Seksuele vorming die ook op plezier en lust is gericht, biedt bescherming. Dat is ongelooflijk belangrijk als je weet dat, vooral bij meisjes en vrouwen, grenzen worden overschreden, dat ze worden verkracht. Dat fenomeen, die plaag, hangt sterk samen met de ongelijke manier waarop mannelijke en vrouwelijke seksualiteit worden behandeld, en met het feit dat we het gedrag van mannen voortdurend goedpraten: mannen hebben nu eenmaal testosteron, boys will be boys enzovoort. Daar moeten we zó van af. Wat mannelijke seksualiteit betreft zien we heel veel door de vingers, en daardoor belemmeren we die van de vrouw. Dat is niet alleen oneerlijk, het is ook levensgevaarlijk. Heel veel vrouwen laten hun grenzen immers overschrijden omdat hun hoofd vol zit met ideeën die ze delen met jongens: seks is neuken, jongens moeten klaar- komen, ze hebben daar recht op. Dan kun je zoals menig politicus wel zeggen dat seks een privézaak en seksuele gelijkheid een luxeprobleem is, maar dat is het verdomd niet. Volgens een recent onderzoek in Nederland wordt één vrouwelijke student op tien in haar studietijd verkracht. Dan vind ik echt niet dat seksuele gelijkheid een luxe- probleem is.

Krijg je het probleem van seksueel geweld op vrouwen volledig opgelost met een betere vervolging en strengere straffen?

Laan: Zeker niet. Het enige wat kan helpen, is dat we het vanzelfsprekend gaan vinden dat seks iets is wat je deelt. En dat we jongens en meisjes niet langer neerzetten als seksuele wezens die van een andere planeet komen. Dat verschildenken – mannen komen van Mars, vrouwen komen van Venus – is wetenschappelijk totaal niet ondersteund. Ik zou heel graag willen dat iedereen dit weet: al die ideeën die we hebben over mannelijke en vrouwelijke seksualiteit worden totáál niet door wetenschappelijk onderzoek gedragen. In 2019 is een interessante meta-analyse uitgevoerd van 61 studies, waarbij mannen en vrouwen in de MRI-scanner werden gestopt en er werd gekeken naar hoe hun brein reageert op erotische prikkels zoals films of plaatjes. Volgens de theorie van de aangeboren seksuele driften hadden de mannen veel sneller moeten reageren op visuele erotische prikkels dan vrouwen, maar dat bleek helemaal niet het geval.

Veel gangbare ideeën over mannelijke en vrouwelijke seksualiteit zijn maatschappelijke constructies?

Laan: Ja, en ze leiden tot een schrijnende ongelijkheid. Heel veel jongens groeien op met het idee dat seks voor vrouwen niet zo belangrijk is. Ze doen er misschien wat moeilijk over omdat ze zich schamen, maar eigenlijk willen ze het allemaal wel, als jongen moet je gewoon een beetje doorzetten. Voor wie zo opgroeit, wordt het heel gewoon om grenzen te overschrijden. We moeten er dus mee ophouden dat gewoon te vinden. En we moeten meisjes leren dat het heel normaal is dat ook zij een plek in de seksuele interactie hebben. Nu zijn ze al te vaak ontzettend bang om het kwetsbare ego van die jongens te beschadigen. Dat kost levens.

Veel jongens denken nog: ze zegt nee maar eigenlijk bedoelt ze ja?

Laan: Sommige Nederlandse politici die nu in de Tweede Kamer zitten, zoals Thierry Baudet (het kopstuk van de populistische partij Forum voor Democratie, nvdr) propageren dat echt. Het is ook heel opvallend dat al die politici van rechtse partijen vrouwen weer achter het aanrecht willen. Wat mannen die achter de gelijkheid van mannen en vrouwen staan nu zouden moeten doen, is andere mannen erop aanspreken als ze lullige opmerkingen maken tegenover vrouwen. (laat haar T-shirt met daarop de tekst ‘mevrouw Heks’ zien) Ik heb net dit T-shirt besteld via internet. (lacht) Een van onze politici, Sigrid Kaag (minister van Buitenlandse Zaken voor D66, nvdr) wordt voortdurend voor heks uitgemaakt. Er is in Nederland de laatste jaren ongelooflijk veel vrouwonvriendelijkheid. Hangt dat samen met de polarisatie van onze maatschappij? Met die rechtse partijen, die vinden dat vrijheid van meningsuiting betekent dat je ook allerlei beschamende dingen mag zeggen?

Mannen hebben dus wel degelijk een rol te spelen?

Laan: We moeten mannen erbij betrekken, want seksuele gelijkheid is geen vrouwenzaak maar een mensenzaak. In plaats van bystanders moeten mannen ‘upstanders’ worden. In de voorlichting proberen we meisjes en vrouwen weerbaar te maken, maar aangezien dat betekent dat ze steeds opnieuw nee moeten zeggen, worden zij de grensbewakers van de seks. Daardoor menen jongens dat nee zeggen gewoon de taak van meisjes is, en nemen ze nog minder verantwoordelijkheid.

Voor die meisjes is het allicht allesbehalve leuk om alsmaar nee te moeten zeggen.

Laan: Precies, en daarnaast is het verdomd lastig om nee te zeggen als je eigenlijk niet weet hoe ja voelt. Want ook dat leren we meisjes niet. Tien procent van de vrouwen heeft pijn tijdens de gemeenschap, en dat is een conservatieve schatting. En dat terwijl die pijn gewoon het gevolg van een opwindingsprobleem is. Als je niet opgewonden bent, mag je eigenlijk niet gepenetreerd worden. Ik heb de indruk dat jonge Vlaamse vrouwen het doodnormaal vinden om bij penetratieseks glijmiddel te gebruiken, alsof het een biologische wet is. Daarom zeg ik steeds tegen mannen: als je penetreert in een vagina die niet opgewonden is, heb je seks met het bevallingskanaal van de vrouw. Er is immers een goede reden waarom de vagina zelf helemaal niet gevoelig is. Het is een baringskanaal, dat enorm uitzet tijdens de bevalling. Als al onze gevoelige zenuwen daar zouden zitten, dan bestond de mens niet meer.

Ook vrouwen in de overgang hoeven niet naar glijmiddel te grijpen, zegt u. Zij krijgen nog steeds een natte vagina als ze opgewonden zijn.

Laan: Zeker. Het klopt niet dat vrouwen vochtig worden van de afscheiding van oestrogenen. Iedereen weet wat bij mannen gebeurt als ze opgewonden raken: de penis vult zich met bloed. Bij ons vult de clitoris zich ook met bloed, alleen is heel veel daarvan niet zichtbaar. Het topje aan de buitenkant wordt niet zoveel groter, de grootste volumeverandering gebeurt inwendig. De clitoris omarmt als het ware onze plasbuis en onze vagina. Daarom is het belangrijk dat we weten hoe groot de clitoris is en hoe die anatomie werkt, want dan kun je namelijk wél plezier beleven aan penetratieseks. Als je penetreert wanneer de inwendige clitoris helemaal opgezwollen is, kan de penis de clitoris aan de binnenkant stimuleren. Anders wordt het niks, en mis je ook de lubricatierespons via de vaginawand. Door de hoge bloeddruk als gevolg van de opwinding wordt immers bloedplasma naar buiten geperst, de vagina in. Dat is ons zelfgemaakte glijmiddel. Als je te droog bent, mag je niet denken: hij moet erin.

Een bijkomend probleem is dat een man zich vaak al met een erectie aan een vrouw presenteert. Die vrouw denkt dan: jeetje, ik loop helemaal achter, ik moet haast maken. Onder die omstandigheden kun je niet opgewonden raken. Dus jongens en mannen: ga gewoon die interactie aan, begin op een equal playing field, waardoor vrouwen zich niet opgejaagd voelen.

Willen veel vrouwen tijdens de seks vooral hun man behagen?

Laan: We hebben zeventig procent van de vrouwen disfunctioneel verklaard omdat ze wat mannen het lekkerst vinden zelf niet het lekkerst vinden. Ik neem het mannen helemaal niet kwalijk dat ze penetratieseks het lekkerst vinden, want het past bij hun genitale anatomie, maar ze mogen niet vergeten dat ze het met een ander mens doen. Te veel vrouwen denken ook dat klaarkomen tijdens penetratieseks een bewijs van liefde voor hun partner is. Maar het mannelijke orgasme is toch ook niet van ons? Er zijn bovendien mannen die vinden dat de vulva van hun vrouw hun toebehoort, of dat ze te pas en te onpas aan haar borsten moeten zitten. De meeste vrouwen vinden het echt niet lekker als er in hun tepels geknepen wordt als ze niet opgewonden zijn. Toch durven ze mannen daar niet op te wijzen, omdat ze denken: ik kan toch geen nee zeggen tegen mijn partner? Ik heb zelf op een gegeven moment gemerkt dat het hielp om al grappend te zeggen: alleen met toestemming!

Trouwens: vandaag hebben we het de hele tijd over consent, maar ik vind niet dat we dat woord moeten vertalen als ’toestemming’ of ‘instemming’, want dat suggereert toch weer dat er ergens een gatekeeper is. ‘Afstemming’ is een betere term.

Waar zit het verschil?

Laan: Bij afstemmen blijf je constant peilen. Als je eenmaal hebt ingestemd en je partner doet opeens iets wat je niet wilt, dan kun je niet meer uitstemmen. Ik las deze week weer eens iets over de zogenaamde grijze zone tussen flirten en verkrachting. Maar die twee staan echt niet op één lijn, hoor. Flirten en verleiden is afstemming. Na MeToo hoorde je de hele tijd: mag ik dan niet eens meer flirten? Ja, toch wel hoor, graag! Flirten is: een stap zetten, en vervolgens kijken hoe iemand daarop reageert, hoe het aankomt. Krijg ik een lach terug? Ik heb in mijn spreekkamer zoveel hartverscheurende verhalen gehoord van vrouwen die als meisje verkracht werden door een groep jongens omdat ze hen hadden genegeerd. Dat is ook hoe we meisjes opvoeden: negeren, niet kijken. Maar dat wekt bij groepjes jongens juist heel vaak woede op.

Welk advies kunt u geven aan meisjes die last hebben van opdringerige jongens?

Laan: Vooral hun zonen moeten advies krijgen. We vergeten de jongens in dit hele verhaal. Sexual assault is a men’s issue, not a women’s issue. Ik denk dat opvoeding en de daarmee gepaarde gaande gedragsverandering bij mannen het enige is wat verkrachting en grensoverschrijding substantieel kan voor- komen. Door meisjes te leren dat ze nee moeten zeggen, laten we hen eigenlijk in de steek. Heel veel grensoverschrijding en verkrachting gebeurt immers in overmachtssituaties. Dan heeft zo’n meisje niet veel aan ‘zeg gewoon nee’.

Iets anders: in langdurige relaties blijken vrouwen zich als eerste te gaan vervelen in de slaapkamer.

Laan: Ja, en dat is wat we mannen als een worst moeten voorhouden: zorg ervoor dat je partner eenzelfde lust ervaart en pas de manier waarop je vrijt daaraan aan, want dan blijft het langer leuk.

Er zitten zoveel denkfouten in hoe we naar seksualiteit kijken. Zo hebben we seks gedefinieerd als iets wat fantastisch is voor mannen. Tegen vrouwen hebben we gezegd: daar moet jij ook van klaar- komen. Ook Freud vond dat wij dat móésten kunnen. Daarnaast vinden we dat mannen seksuelere wezens zijn dan vrouwen. Ook dat komt omdat mannen tijdens de seksuele interactie veel meer en veel langer seksueel worden gestimuleerd. Geen wonder dus dat mannen vaker klaarkomen. Dus besluiten we maar dat mannen een grotere seksdrift hebben. Wel, dat klopt niet: ze komen sneller klaar omdat we het vrijen zo hebben ingericht.

Je hoort inderdaad vaak dat mannen een groter libido hebben, iets waarvan u zegt dat het helemaal niet bestaat, bij mannen noch bij vrouwen.

Laan: Libido is een idee van Freud, maar er is geen enkele wetenschappelijke aanwijzing voor. De theorie zegt dat libido een soort biologische drift is, vergelijkbaar met honger en dorst. Heb je lang niet gegeten of gedronken, dan krijg je vanzelf honger of dorst. Dat klopt, en dat zijn ook hele goede overlevingsmechanismen, waar we vast wel mee geboren worden. Maar wie nooit seks heeft, is nog steeds een goede overlever.

Die libidotheorie veronderstelt ook dat je vanzelf zin krijgt als je een tijdje geen seks hebt gehad. Sterker nog: hoe langer je geen seks hebt, hoe meer zin je zou krijgen. Mannen gebruiken dat argument vaak: we hebben al zo lang geen seks gehad, ik heb het nodig, ik sta op knappen. Ondertussen weten we echter dat het omgekeerd werkt, dat hoe langer je geen seks hebt gehad – en dan rekenen we ook dingen als masturbatie mee – hoe minder zin je krijgt.

Orgasmes en gevoelens van lust en opwinding zijn belangrijk omdat ze ons beloningscentrum stimuleren. We worden geboren met alle attributen voor seksuele interactie, de rest leren we. En ons brein is niet gek. Als iets helemaal niet lekker is of als je zelden ervaart dat iets lekker is, krijgen we er ook geen zin in. Daarom is lust ook voor vrouwen zo belangrijk. Omdat ze daardoor leren dat seks iets is om te willen. Wil een man vaak seks, dan moet hij ervoor zorgen dat zijn vrouw het lekker vindt. Al moet ook niet het beeld ontstaan dat mannen hun vreselijke best moeten doen om de lust van vrouwen aan te zwengelen. Dat kunnen vrouwen ook heel goed zelf, maar ze moeten daartoe wel de autonomie gegund krijgen.