Medische screening van uw lichaam: gezond verstand of wellnesshype?

Steeds meer mensen laten hun lichaam van naaldje tot draadje medisch screenen om eventuele gebreken vroegtijdig op te sporen, nog voor ze klachten ondervinden. Een scan van het lichaam of een uitgebreid bloedonderzoek doet evenwel soms meer kwaad dan goed.

‘We brengen elk jaar onze auto naar de garage voor een groot onderhoud terwijl we dat voor ons lichaam niet doen. Vreemd, toch?’ Het is een vaak gehoorde uitspraak van lifestyleartsen over hoe de gezondheidszorg in ons land vandaag georganiseerd is. In plaats van de patiënt te genezen als hij ziek is, moet de arts van de toekomst evolueren naar een health coach die de gezondheidsgegevens van zijn cliënt in persoonlijke dashboards beheert en voortdurend analyseert, zo klinkt het, net zoals in het Oude China waar de dokter enkel betaald werd om mensen gezond te houden.

Moeder, waarom meten wij?

In een cultuur waar het meten van stappen, slaap en calorieën al goed ingeburgerd is, willen gezondheidsbewuste consumenten steeds meer data over hun metabolisme, bioritme, longinhoud, vetverdeling of biomarkers in het bloed kennen. Enerzijds doen ze dat uit nieuwsgierigheid, anderzijds voor de gemoedsrust, soms tegen de aanbevelingen van medische experts in. In een wereld waar niets nog zeker is, lijkt een gevoel van controle over het lichaam en de eigen gezondheid nog de enige houvast.

‘Omdat er op het vlak van gezondheidszorg veel te weinig beweegt, nemen mensen dan maar zelf het heft in handen door zich allerlei wearables en AI-snufjes aan te schaffen’, verklaart Maarten Meirhaeghe, specialist fysische en sportgeneeskunde, de trend. ‘Onze geneeskunde is grotendeels gebaseerd op het curatieve in plaats van het preventief-corrigerende model. We hollen achter de feiten aan. 90 procent van de ziekte-uitgaven gaat naar de laatste twee levensjaren van de patiënt. Dat moet omgekeerd. 90 procent zou voor gezondheidspromotie bestemd moeten zijn: mensen inzicht bieden in hun gezondheidstoestand en hen de nodige middelen aanreiken in de vorm van voedings- en bewegingscoaches.’

Wie vandaag wil meten, moet diep in de buidel tasten. Proactieve (zelf)tests, scans en gepersonaliseerde screenings zijn allesbehalve goedkoop. Het UZ Brussel biedt voor 160 euro een screening voor 65-plussers aan die niet terugbetaald wordt, met aandacht voor hart, metabolisme, medicatiegebruik, conditie, geheugen en mentaal welzijn. Via cafetariaplannen kunnen werknemers medische check-ups ter waarde van zo’n 550 euro aankopen, waarbij levensstijl, bloedwaarden, huidvlekjes, longinhoud, stoelgang, urine, zicht, gehoor en hart onder de loep worden genomen. In gezondheidsanalysebedrijf Leadlife in de Gentse Ghelamco Arena krijgt u een bloedanalyse met 61 biomarkers, een DEXA-scan die uw bot-, vet- en spierweefsel in kaart brengt, een inspanningstest en een lifestyle DNA-test om te achterhalen welke diëten of welk soort sport het best werkt voor u. Prijskaartje: minstens 600 euro. Bij alle screenings wandelt u met doelgerichte lifestyleveranderingen naar buiten.

Ook in Mediport Cadix Antwerpen, het gezondheidscentrum waar Meirhaeghe consulteert, kunt u een volledige health check doen. ‘Het is niet evident maar we proberen de kostprijs zo laag mogelijk te houden. Terwijl onze ziekte-uitgaven in het rood gaan, worden privé-initiatieven die inzetten op preventie door de overheid weinig aangemoedigd. Al is het ook niet de bedoeling dat we perfect gezonde mensen zomaar blind onder de scanner gaan leggen. De context is belangrijk. Als arts neem ik steeds iemands volledige gezondheidsprofiel in rekening vooraleer ik overga tot bijvoorbeeld een hartscreening.’

Preventieve hartscreenings

Cardioloog Pedro Brugada is een vurig pleitbezorger van hartscreening, ook wanneer er geen klachten zijn. ‘Iedereen vanaf 40 jaar zou zijn hart om de vijf jaar moeten laten controleren, zeker wanneer die veel stress ervaart. In 99,9 procent van de gevallen kan het probleem immers worden opgelost dankzij vroege diagnose en behandeling.’ Voor genetische hartaandoeningen gaat de topdokter nog een stapje verder: een screening van bij de geboorte en vervolgens op geregelde tijdstippen zoals 6, 12, 18 en 24 jaar. ‘De huidige technologie laat toe dat we veel sneller aangeboren en erfelijke hartafwijkingen kunnen opsporen en behandelen.’

Tegenstanders noemen het voorstel financieel onhaalbaar en wijzen naar het probleem van zowel over- en onderdiagnose. De kans is groot dat mensen zich onnodig ongerust maken bij vals-positieve resultaten en de maatschappij onnodig op kosten wordt gejaagd om iets op te sporen dat er niet is. Of iemand gaat onterecht fluitend verder met zijn leven bij een vals-negatief resultaat. Brugada is het niet eens met de kritiek. ‘Zo erg is het toch niet als er een afwijking wordt vermoed die er uiteindelijk niet blijkt te zijn? Meestal reageren mensen opgelucht en hebben ze nadien meer oog voor de signalen van hun lichaam.’

‘Logischer is om gericht te screenen,’ nuanceert Rik Vanhoof, directeur van de Belgische Cardiologische Liga. ‘Is er in de familie een hartprobleem, zoals cardiomyopathie, dan kunnen we nauwe verwanten opvolgen. De technologie zal in de toekomst voor een stroomversnelling zorgen. Met AI krijgen we mensen met een erfelijke aanleg of een hogere BMI sneller in het vizier. Op die manier is screenen wel kostenefficiënt.’

Zijn volledige lichaamsscans nuttig?

Echte diehards vinden hun gading al lang niet meer in de huidige standaardscreenings en leggen in het buitenland met plezier een kleine 1000 euro op tafel voor een Total Body Scan. In grote shopping malls in de Verenigde Staten kunnen bezoekers zelfs tussen het shoppen door even onder een MRI-scan gaan liggen om eventuele tumoren op te sporen. De Belgische Orde van Geneesheren oordeelt dat zo’n volledige lichaamsscan wetenschappelijk en deontologisch niet verantwoord is. In het wilde weg screenen, veroorzaakt onnodig en overbodig leed.

Er is namelijk een reden waarom artsen niet iedereen altijd op alles testen. Veel mensen hebben knobbeltjes, cysten, littekenweefsels en oude letsels in het lichaam die er op een scan verontrustend kunnen uitzien maar eigenlijk ongevaarlijk zijn. Het stelt artsen vaak voor een dilemma: behandelen of niet? Steeds meer willen weten, betekent meer ongerustheid en meer bijkomend onderzoek. Bovendien is niet alles opspoorbaar met zo’n scan, zoals leukemie en andere bloedkankers. ‘Wij behandelen geen beelden maar patiënten’, verduidelijkt Meirhaeghe. ‘Je moet weten waar je mee bezig bent. Als arts zal ik dit nooit aanraden. Toch laat de bemiddelde bevolkingsgroep zich maar wat graag medisch doorlichten. Lichaamsscreening is de nieuwe wellness. Mensen willen over alles controle hebben, maar jezelf geregeld laten screenen betekent nog niet dat je grip op je gezondheid krijgt. Gezondheid is niet altijd maakbaar.’

Hebt u geen klachten of behoort u niet tot een risicogroep voor bepaalde aandoeningen, dan hebben de meeste preventieve tests of bloedonderzoeken geen enkel nut, zo klinkt het officiële advies. Enkel de heel gerichte preventieve controles waarvan bewezen is dat ze voldoende betrouwbaar zijn en voldoen aan een reeks wetenschappelijke criteria, worden aangeraden, zoals de tweejaarlijkse mammografie, het driejaarlijkse baarmoederhalskankeronderzoek of de dikkedarmkankerscreening.

Die bevolkingsscreenings zijn gratis, maar slechts de helft van de doelgroepen die in aanmerking komen, gaat erop in. Vooral mensen in kansarmoede en met een migratieachtergrond worden moeilijk bereikt. Een kleine 40 procent van de Vlaamse vrouwen die uitgenodigd worden voor een uitstrijkje negeert de uitnodiging. Voor darmkanker gooit zelfs 65 procent van de mannen tussen 50 tot 54 jaar de stoelgangtest in de vuilnisbak. ‘Je krijgt een gratis kans om erger te voorkomen. Grijp die alsjeblieft’, roept Luc Colemont, bezieler van de darmkankerscreening in Vlaanderen, al jaren. Ook hij maakt de vergelijking met de auto: ‘Veel mannen kennen beter het oliepeil of de staat van de uitlaat van hun auto dan de staat van hun eigen lichaam.’

Wetenschappelijk gezien zou ook een jaarlijkse CT-scan van de longen van rokers en ex-rokers het aantal longkankerdoden significant kunnen verlagen, volgens studies zelfs met 26 procent. Al is zo’n screening praktisch moeilijk te organiseren: rookgedrag wordt niet vermeld in het bevolkingsregister en in België is er te weinig CT-scancapaciteit en personeel voor een dergelijke hoeveelheid screenings. In België is er daarnaast geen systematisch bevolkingsonderzoek voor prostaatscreening via een bloedtest omdat er nog te veel discussie bestaat over het nut ervan. Sommige wetenschappers twijfelen of die bloedtest die het risico op prostaatkanker beoordeelt, daadwerkelijk het leven verlengt. De meeste mannen krijgen op latere leeftijd prostaatkanker, maar overlijden aan een andere oorzaak, zonder last te hebben van die kanker.

Ook bij bevolkingsonderzoeken loert het dilemma om de hoek. Soms zal het lichaam afwijkende cellen die mogelijk tot kanker kunnen leiden vanzelf opruimen. Omdat de arts dat niet altijd kan voorspellen, worden die cellen in veel gevallen toch behandeld. Experts gaan er evenwel van uit dat voor de screeningprogramma’s de voordelen voor een bepaalde doelgroep groter zijn dan de nadelen.

Geneeskunde van de toekomst

Ondertussen staat de wetenschap niet stil. Voor Maarten Meirhaeghe zullen AI en DNA-screening onze gezondheid de komende jaren spectaculair veranderen in positieve zin. Huidscreeningapps zoals SkinVision zijn nu al een gebruiksvriendelijk hulpmiddel die overbevraagde dermatologen kunnen ontlasten. En binnenkort vertelt een eenvoudig filmpje van uw gezicht hoe het gesteld is met uw hartslag, bloedzuurstofsaturatie, ademhalingsfrequentie, stressniveau en bloeddruk.

Via DNA-tests kunt u zelfs uw genetische gevoeligheid voor allerlei ziektes bepalen. In België mag een DNA-test enkel op voorschrift van een arts als er een aanwijzing is voor een bepaalde erfelijke aandoening. Maar commerciële DNA-tests winnen aan populariteit en worden steeds goedkoper en betrouwbaarder. Toch raden de meeste wetenschappers ze voorlopig af. Ziektes ontstaan vaak door een complex samenspel van genen, niet door één foutje in één bepaald gen dat opgespoord wordt via een test. Ook de omgeving en het microbioom spelen een rol. Een genetische aanleg betekent overigens nog niet dat men de ziekte zal krijgen.

Het belangrijkste pijnpunt van DNA-screening is evenwel de doos van Pandora: hoe zal iemand omgaan met al die informatie over ziektes die mogelijk in zijn of haar sterren geschreven staan? ‘Of ik wil weten of ik later alzheimer of kanker krijg? Misschien ga ik dan als coping strategie net bewuster leven of laat ik mij meer controleren om vroegtijdig te kunnen ingrijpen’, zegt Meirhaeghe. ‘Of misschien wordt dementie binnen afzienbare tijd behandelbaar. En als je er iets aan kunt doen, waarom zou je dat dan niet doen? Vooral verzekeringsmaatschappijen zijn in blijde verwachting van DNA-screening omdat ze zo veel mogelijk medische kennis willen verzamelen. Uiteraard moeten we iemand met een groter genetisch cardiovasculair risico geen duurdere verzekering aansmeren. Maar het is volgens mij wel mogelijk om de premie op te drijven als een persoon met een cardiovasculair risico bijvoorbeeld geen inspanning doet om te stoppen met roken.’

‘Technologische innovaties ontwikkelen zich razendsnel’, vervolgt Meirhaeghe. ‘Het zou zonde zijn om die niet te gebruiken voor preventie. Maar de juiste context en interpretatie van testresultaten zijn essentieel. Welke patronen zijn echt verontrustend en welke niet? De meerwaarde ligt in de combinatie van verschillende analyses. Nu laat iemand in een sportwinkel een DEXA-scan nemen en bij een therapeut zijn hartritmevariabiliteit. Het is essentieel om al die data samen te brengen op één platform. Merkt de technologie bijvoorbeeld dat de bloeddruk wat te lang te hoog is, zal ze de patiënt aansporen om langs de dokter te gaan.’

Meirhaeghe is ervan overtuigd dat we met visueel aantrekkelijke apps, dashboards en heldere duiding mensen kunnen betrekken in hun eigen gezondheidsverhaal en hen vooral de intrinsieke motivatie geven om preventief aan de slag te gaan. ‘Want enkel en alleen screenen zal je gezondheid niet verbeteren. Er hangen consequenties aan vast. En ook die zijn niet vrijblijvend. Het is niet omdat je overgewicht hebt dat je zomaar een spuit Ozempic moet zetten. We mogen niet vervallen in een bol.com-cultuur, waarbij mensen “herstel op bestelling” verwachten. Verantwoordelijkheid nemen voor je eigen levensgewoontes: dat is de essentie.’