Psycholoog Borwin Bandelow over het geheim van geluk: ‘Wat leidt tot meer vreugde en voldoening in het leven?’

De Duitse neuroloog en psycholoog Borwin Bandelow deed jarenlang hersenonderzoek, en schreef nu een gids over geluk.  ‘Angst en geluk zijn met elkaar verbonden.’

Als psychiater hebt u zich de afgelopen decennia vaak beziggehouden met angst. Nu hebt u een gids over geluk geschreven. Wat kunnen we doen om meer plezier in het leven te hebben?

Borwin Bandelow: Eten en seks zijn de belangrijkste manieren om het vrijkomen van endorfine in de hersenen te stimuleren. En als de hersenen overspoeld worden met endorfine, voelen we ons goed. De natuur wil dat zo, want voeding en voortplanting houden onze wereld draaiende.

Maar beide zaken zijn alleen mogelijk binnen bepaalde grenzen. Wat kunnen we nog meer doen voor ons geluk?

Bandelow: Naar muziek luisteren, dansen, sporten of een ritje in een achtbaan leiden ook tot het vrijkomen van endorfine. Een hond kan ook een geweldige hulp zijn, vooral dan voor mensen die alleen zijn. Een hond is gemakkelijker om te vinden dan een partner, is altijd vriendelijk, en biedt genegenheid en activiteit. Knuffelen met een hond kan zelfs vergelijkbare geluksgevoelens oproepen als knuffelen met een mens, omdat ons beloningssysteem gemakkelijk voor de gek kan worden gehouden. Meestal is een hond ook bereid om elke wens te vervullen. En hij reageert op signalen die jij geeft.

In het Ipsos Happiness-onderzoek van 2023 geeft 67 procent van de Duitsers aan grotendeels tevreden te zijn. Zij hebben uw boek niet echt nodig.

Bandelow: Dat is niet helemaal waar. De meeste mensen, zelfs degenen die zichzelf als gelukkig omschrijven, denken dat er nog ruimte is voor verbetering. Daarom is de doelgroep veel groter dan de ongelukkige 33 procent.

(Lees verder onder de preview.)

Bent u voorstander van enige vorm van zelfoptimalisatie, de trend om mensen ertoe aan te zetten de beste versie van zichzelf te worden?

Bandelow: Ja, afgezien van schadelijke methoden zoals harddrugs, alcoholgebruik of gokken. Dat zijn zaken die een kortstondige kick geven maar op de lange termijn tot rampspoed leiden. Mijn boek laat zien hoe dergelijke zelfvernietiging kan worden vervangen door gezondheidsbevorderende, positieve en onschadelijke methoden.

Factoren zoals gezondheid, bezittingen of emotionele relaties beïnvloeden ons geluksniveau. Maar zelfs met dezelfde externe omstandigheden zijn er gelukkige en ongelukkige mensen. Hoe verklaart u dat?

Bandelow: Er zijn verschillende soorten geluk, die Walt Disney treffend uitbeeldde als Guus Geluk en Donald Duck: de één heeft altijd geluk, bij de ander loopt altijd alles mis. De één is altijd gelukkig, de ander ongelukkig. Geluk hangt niet noodzakelijk af van externe factoren zoals bezittingen – een mooie auto of een huis – maar ook van persoonlijkheidskenmerken, waarvan ongeveer de helft door genen wordt bepaald.

Als één deel genetisch is, dan is de andere helft opvoeding en socialisatie, toch? Dat betekent dat ouders er invloed op hebben dat hun kinderen gelukkige volwassenen worden.

Bandelow: Klopt. Kinderen die opgroeien in een situatie die voortdurend gekenmerkt wordt door verwaarlozing en ontbering, ondervinden meer moeilijkheden om geluk en psychologisch welzijn te ontwikkelen. Een positieve en ondersteunende omgeving biedt daarom de beste voorwaarden voor een gelukkig leven. Kinderen hebben voedsel en emotionele voeding nodig: liefde, genegenheid, warmte en veiligheid. Zelfs als ouders veel werken, kunnen ze het kind in de resterende uren veel genegenheid en aandacht geven. Dat kan een vormend effect hebben op de toekomst van het kind.

Duitsers hebben de neiging om zich eerder zorgen te maken dan om vrolijk en opgewekt in het leven staan. Hoe komt dat?

Bandelow: Angst, voorzichtigheid en een gebrek aan vooruitziendheid zijn ook erfelijk. Onze voorouders in het noorden moesten tienduizenden jaren geleden vooruitziend handelen om de lange, strenge winters te overleven. De angstige types verzamelden voedsel, de zorgelozen genoten van de zomer en verhongerden of vroren dood in de winter. Dat is vandaag nog altijd merkbaar: in Duitsland en in noordelijke landen zijn piekeraars nog altijd duidelijk in de meerderheid, ondanks de veranderde leefomstandigheden. In landen aan de evenaar zie je veel blije gezichten op straat, maar als je naar de bankenbuurt in Frankfurt gaat, staat het ongenoegen op de gezichten van veel mensen te lezen, ook al is het een van de rijkste gebieden van Duitsland. Daarin schuilt nog een belangrijke boodschap: geld correleert niet met geluk.

(Lees verder onder de preview)

Is angst de tegenhanger van geluk?

Bandelow: Ja, het angstsysteem is een domper. Het vertelt ons om geen seks te hebben op straat terwijl alle andere mensen kijken. Het weerhoudt ons ervan de chocolade in de supermarkt meteen uit de verpakking te halen en op te eten zonder te betalen. Het angstsysteem herinnert ons er voortdurend aan dat we niet moeten overdrijven met het aansporen van ons beloningssysteem. In dat opzicht zijn angst en geluk met elkaar verbonden.

Wat als de angst overheerst?

Bandelow: Als psychiater behandel ik al mijn hele leven angstpatiënten. Mijn patiënten hebben vaak een probleem met wat Freud het superego noemde: dat wil zeggen een sociale angst die ons overvalt als we bepaalde dingen te veel doen. Sociale fobie is een angst om bekritiseerd te worden door andere mensen of om iets te doen dat je gênant vindt. Bijvoorbeeld wanneer je iemand wilt leren kennen. Je denkt dan, dit wordt vast toch niks. Misschien doe ik wel iets onhandigs, of vindt de andere persoon me lelijk, dan zal hij of zij me bedriegen, misbruik van me maken, en mij uiteindelijk verlaten. Ik ga dus niet naar dat feest, en ik schrijf me toch maar niet in bij een datingbureau. Samengevat: aan de ene kant wil ik wel liefde, maar ik krijg ze niet omdat mijn eigen angstsysteem het me verbiedt.

Waarover zouden schrijvers schrijven als ze niet over ongelukkige mensen schreven? Al minstens sinds Tolstoj weten we dat gelukkige gezinnen behoorlijk oninteressante romanpersonages opleveren.

Bandelow: Dat is waar. Ongelukkig zijn is gevarieerder dan gelukkig zijn. Bovendien kan ongelukkig zijn mensen er ook toe aanzetten om actie te ondernemen. Er zijn heel wat beroemde schrijvers die tot op zekere hoogte neurotisch zijn , en voor wie creatief werk momenten van geluk oplevert. Bij mensen die voor hun werk op het podium staan, zien we vaak ook depressies, angsten en zogenaamde persoonlijkheidsstoornissen. Die mensen hebben soms een sterke behoefte aan aandacht, omdat aandacht gevoelens van geluk opwekt. Op kleinere schaal kunnen we dat ook zien bij het krijgen van WhatsApp-berichten, wat dan ook weer kan leiden tot een smartphoneverslaving.

Anderen zouden spreken van een narcistische stoornis.

Bandelow: Veel narcisten willen in de schijnwerpers staan, en daarbij worden ze gedreven door een gebrek aan endorfine, iets wat ze proberen te compenseren door te streven naar bewondering. We zien ook vaak borderlinestoornissen bij artiesten, waarvan ik er een aantal heb beschreven in mijn boek “Beroemdheden”. Een goed voorbeeld is de Britse popzangeres Amy Winehouse, die in staat was om buitengewoon sterke emoties en authenticiteit over te brengen door haar muziek. Ik denk dat ze haar hele leven heeft geprobeerd om haar endorfinevrijlating te stimuleren, onder andere door zelfdestructief gedrag, harddrugs en agressie.

(Lees verder onder de preview.)

Kan zo’n diagnose vanop afstand gemaakt worden?

Bandelow: Het is moeilijk te begrijpen hoe iemand die zo succesvol is zo ongelukkig kan zijn. Maar als psychiater zie ik de afwijkingen, en durf ik de diagnose te stellen. Mijn gok is dat het gewoon het onverzadigbare beloningssysteem was dat haar de hele tijd wilde stimuleren. En uiteindelijk is ze gestorven aan alcoholvergiftiging. Overigens omschreef ze zichzelf op haar website als “borderline”, net zoals de Ierse zangeres Sinéad O’Connor.

Sommige mensen hopen om speciale gevoelens van geluk op te wekken door zich, tegen alle redelijkheid in, luxegoederen aan te schaffen. Helpt dat?

Bandelow: Het is het niet waard. Als je een Lamborghini koopt, duurt het geluksgevoel hooguit drie weken, daarna is die luidruchtige auto net zoals een gewone auto, die zal geen nieuwe stimulans meer geven. Het beloningssysteem van de hersenen is gewend geraakt aan een constante beschikbaarheid. En in het weekend zeg je vroeg of laat tegen jezelf: nu ga ik weer fietsen.

Die hond waar u het daarnet over had, is duidelijk geen Lamborghini. Wie een hond drie weken verwaarloost, zit met een probleem.

Bandelow: Een hond is iets heel anders. Alles wat dat dier doet, stimuleert ons endorfinesysteem. Hij begroet ons vrolijk, knuffelt, doet kunstjes, wordt bewonderd door andere hondenliefhebbers. En ja, tussendoor poept hij soms op het tapijt, springt hij met modderige poten op naar mensen in designerkleding of negeert hij de terugroepactie omdat er een loopse teef is. Dan is de stemming weer suboptimaal. Maar het zijn deze schommelingen tussen geluk en ongeluk die belangrijk zijn om ons geluksgevoel te behouden. De Lambo is gewoon altijd de Lambo. Het op-en-neerprincipe geldt ook voor activiteiten zoals skiën. Het angstsysteem waarschuwt ons voor de steile, gladde berg, en dat we tegen de sparren zullen botsen. Maar dan komen er endorfines vrij om ons te beschermen tegen de verwachte meervoudige botbreuken. Daardoor nemen we toch nog die ene bocht op de piste. We krijgen het skiën onder de knie. Onze angst verdwijnt, maar de endorfines zitten nog altijd in onze bloedbaan. Dat verschijnsel gebeurt de hele dag door, en verklaart ook het vele plezier dat we daardoor hebben.

Is geluk zo aantrekkelijk of wenselijk omdat het nooit blijvend is?

Bandelow: Ja, dat klopt. Geluk is zoals een zeldzame vogel. Zodra je het ontdekt, is het weg. Dat komt omdat geluksgevoelens biochemisch bepaald zijn en er bepaalde neurotransmitters zoals endorfine vrijkomen. Die raken op en moeten dan telkens opnieuw worden aangemaakt. Een eenvoudig voorbeeld: stel je voor dat iemand elke maand 2000 euro ontvangt en zich elke keer gelukkig voelt als dat geld op zijn rekening komt. Een andere persoon ontvangt soms 500 euro en soms 8500 euro, afhankelijk van hoe de zaken gaan. Hoewel de tweede persoon in totaal misschien minder verdient per jaar, is hij of zij gelukkiger omdat hij of zij de schommelingen in het inkomen ervaart, en zo nieuwe momenten van geluk creëert.

Geen geluk zonder ongeluk?

Bandelow: Dat klopt. Dat principe werd ook bij apen bestudeerd. Ze kregen appelschijfjes, maar in verschillende hoeveelheden, sommige dagen meer, soms minder, soms helemaal geen. Het bleek dat de apen met een onvoorspelbare beloning gelukkiger waren, en meer endorfine in hun hersenen hadden dan de apen die altijd dezelfde hoeveelheid appelschijfjes kregen.

Hebt u tips om het geluk in uw romantische relatie te behouden, zonder dat het slijt? Ruzies uitpraten kan niet de enige oplossing zijn.

Bandelow: Hoewel ik geen echte expert ben op het gebied van relaties tussen koppels, denk ik dat het belangrijk is om altijd afwisseling te creëren in een relatie, vergelijkbaar met hoe we eten. Ik paste vandaag op mijn kleinzoon. Toen ik hem pap wilde geven, weigerde hij en vroeg in plaats daarvan om ham en kaas. Hoewel hij meestal pap eet, snakte hij naar afwisseling omdat de pap die hij altijd kreeg, hem begon te vervelen. Hij had afwisseling nodig. Zo is het ook met volwassenen in relaties. Sommige partners gaan steeds opnieuw uit elkaar, om dan weer bijeen te komen. Dat is wel iets, wat ik uitdrukkelijk niet adviseer, omdat het mensen ook zeer ongelukkig kan maken.

Kan de zoektocht naar geluk ook pathologisch worden?

Bandelow: Ja, helaas, denk maar aan alcohol- of drugsmisbruik, gokken en computergames. Naar mijn mening is de psychische aandoening die borderlinestoornis wordt genoemd ook gebaseerd op een probleem van het beloningssysteem. Dit verklaart de bekende symptomen ook heel goed. Mensen die erdoor getroffen worden, proberen meer genegenheid te krijgen, hebben daarvoor veel seks, raken verslaafd aan alcohol of gebruiken harddrugs. Zelfs dat vreemde symptoom van zichzelf pijn doen, dient zo om het endorfinesysteem te stimuleren.

Betekent dat volgens u dat borderlinelijders minder endorfine hebben dan andere mensen – of hebben ze er meer nodig dan anderen?

Bandelow: Dat is een goede vraag, die ik helaas nog niet kan beantwoorden. Het kan ook zijn dat hun endorfinereceptoren gewoon niet gevoelig genoeg zijn. Er is een medicijn genaamd naltrexone dat wordt gebruikt om een overdosis heroïne te behandelen. Het blokkeert de opiaatreceptoren. Als je dat medicijn gedurende een lange periode neemt, passen de receptoren zich aan. Ze worden gevoeliger, dat is bekend. Daarom is die truc ook goed voor de behandeling van verschillende ziekten en verslavingen, zoals opiaat- of alcoholverslaving.

Hebt u dat medicijn al gebruikt?

Bandelow: Ik heb het in onze kliniek geïntroduceerd, bijna elke borderlinepatiënt kreeg het. Soms heeft het wonderen verricht, maar soms helaas ook niet. Het wetenschappelijk onderzoek op dat gebied is nog niet afgerond. We hebben wel al ontdekt dat mensen die naltrexone kregen, het over het algemeen veel beter deden dan wanneer ze met alle andere medicijnen werden behandeld.

En hoe verklaart u het werkingsmechanisme?

Bandelow: Laten we aannemen dat een patiënt met een borderline persoonlijkheidsstoornis herhaaldelijk in haar onderarmen snijdt. Dat doet ze niet als straf, het gaat om de beloning en de opluchting, omdat een bloedende wond ook leidt tot het vrijkomen van endorfine. Denk aan ernstig gewonde mensen die hun wonden soms eerst niet eens opmerken. Als je naltrexone geeft, is het belonende effect van het krassen afwezig. En op dat moment stopt de patiënt, wat al positief is. En als je het medicijn ook over een langere periode geeft, gebeurt wat ik eerder al zei: De receptoren worden gevoeliger. Uiteindelijk heb je dan geen overmatige prikkels meer nodig.

Dat betekent dat een lagere dosis endorfine op zo’n moment al een sterker effect heeft?

Bandelow: Dat is precies hoe het is. Maar het blijft maar een workaround. Het zou makkelijker zijn als we een risicovrij medicijn hadden dat op die receptoren werkt. Helaas zijn de bestaande medicijnen met dat effect zeer gevaarlijk. We hebben het dan over pakweg morfine. Je voelt je goed, je hebt geen pijn meer, maar je wordt snel afhankelijk, en moet de dosis altijd weer verhogen. Dat is een heilloos pad. Daarom zullen we op de indirecte manier moeten blijven werken, tot er een medicijn is ontwikkeld dat beide vliegen in één klap slaat: een gevoel van welzijn creëren zonder afhankelijkheid teweeg te brengen.

Dat zou dan de optimale gelukspil zijn?

Bandelow: En dat zou ons mogelijk naar de ondergang kunnen leiden, denk maar aan Brave New World, de roman Aldous Huxley. Want wie heeft er dan nog zin om de velden te bewerken, de afwas te doen, op kantoor te zitten of medicijnen tegen kanker te ontwikkelen?