Wat is het ‘excited delirium syndrome’, de aandoening die Jozef Chovanec fataal werd?

Jozef Chovanec en Jonathan Jacob stierven nadat ze onder bedwang gehouden werden door de politie. Beide mannen gedroegen zich verward en agressief. Ze bleken aan het excited delirium syndrome te lijden. ‘Het is dan bijna alsof de Hulk plots in een geagiteerde toestand schiet’, aldus psychiater Kirsten Catthoor.

Vandaag moet de raadkamer beslissen of iemand verantwoordelijk is voor de dood van Jozef Chovanec, of dat hij overleed aan verwondingen die hij zichzelf toebracht. In 2018 stierf de man nadat de politie hem in bedwang had gehouden op de luchthaven van Charleroi. Acht jaar eerder, in 2010, overleed Jonathan Jacob in een politiecel in Mortsel nadat hij op gewelddadige manier gecolloqueerd werd door het Bijzonder Bijstandsteam.

Beide mannen gedroegen zich vreemd en leken alle controle te verliezen zodra ze vastgehouden werden. Chovanec sloeg zijn hoofd tegen de muur van zijn cel, sprong rond en rilde zonder ophouden. Jacob sloeg wild om zich heen en dronk uit het toilet. ‘Klassieke symptomen van het excited delirium syndrome of – in het Nederlands – het opwindingsdelirium’, zegt psychiater Kirsten Catthoor, die voorzitter is van de Vlaamse Vereniging voor Psychiatrie (VVP).

Geagiteerde Hulk

‘Het opwindingsdelirium is een zeldzame, maar ernstige en acute agitatietoestand die vooral jonge mannen treft die in principe in een goede lichamelijke gezondheid verkeren’, legt Catthoor uit. ‘Vaak zien we wel dat ze drugs gebruiken. Zij komen in een opwindingstoestand waarbij een escalatie van medische problemen tot de dood kan leiden.’

Het opwindingsdelirium is dus niet uitsluitend een mentale toestand, maar heeft ook een fysieke component. ‘Het lichaam gaat in overdrive waardoor er een cardiale overbelasting ontstaat en het hart het begeeft’, zegt Catthoor. ‘In de Verenigde Staten zijn er al overlijdens beschreven waar geen interactie met andere mensen aan te pas is gekomen.’

Wie getroffen wordt door het opwindingsdelirium lijkt onvermoeibaar, ontwikkelt een schijnbaar bovenmenselijke kracht, voelt vrijwel geen pijn, heeft het warm, zweet en trekt zijn kleren uit. ‘Het is bijna alsof de Hulk plots in een geagiteerde toestand schiet en daar niet meer uit raakt’, aldus Catthoor.

Toch vertonen de meeste patiënten pas echt agressief gedrag zodra ze vastgehouden worden of in een cel terechtkomen. ‘Dat komt omdat mensen in zo’n delirante toestand erg angstig zijn’, verklaart Catthoor. ‘Sluit je ze op in een onbekende omgeving, dan slaan ze door en kan de situatie snel ontsporen. Op dat gebied zijn er gelijkenissen met andere psychotische crisissen, al is een opwindingsdelirium voor alle duidelijkheid geen psychose.’

Wat kan dan wel helpen? ‘In de crisispsychiatrie zijn we getraind in de-escalerende gesprekstechnieken’, zegt Catthoor. ‘Maar wie getroffen word door het opwindingsdelirium kan heel moeilijk contact maken met omstanders. Geduld is op zo’n moment absoluut een noodzakelijke deugd.’

Opleiding

Sinds de ophefmakende zaken rond Jozef Chovanec en Jonathan Jacob zet de politie sterker in op de training van agenten in de omgang met personen met psychische problemen. Zo bestaat er sinds 2021 een opleiding waarbij politiemensen potentiële gevallen van het opwindingsdelirium leren identificeren.

‘Vroeger probeerden we het agressieve gedrag onder controle te krijgen, intussen weten we dat het beter is om mensen in een opwindingsdelirium in de mate van het mogelijke ruimte te geven’, vertelt Vico Cockx, hoofdcommissaris van de cel Use of Force bij de federale politie, die de opleidingen mee uittekende. ‘Dat is zowel voor de patiënt als voor de politiemensen ter plaatse minder schadelijk. Het is dan kwestie van de veiligheid zo goed mogelijk te bewaken tot er medische hulp aanwezig is.’

Belangrijk: om die medische hulp op te roepen, moeten agenten het opwindingsdelirium leren herkennen. ‘Als we zien dat iemand zulke kenmerken vertoont, moeten we die doorgeven aan de 112-centrale zodat zij kunnen bepalen of er een urgentiearts ter plaatse moet komen’, zegt Cockx. ‘Voor agenten is het soms moeilijk om dat correct in te schatten, dronken mensen kunnen soms bijvoorbeeld ook erg agressief uit de hoek komen en niet voor rede vatbaar zijn. Alleen een arts kan de juiste diagnose stellen.’

Zowel Cockx als Catthoor onderstreept het belang van een goede samenwerking tussen de verschillende hulpdiensten in de aanpak van mensen met een opwindingsdelirium. ‘En die gaat erop vooruit’, klinkt het bij Cockx. ‘Als agenten een opwindingsdelirium vermoeden, moeten ze een ambulance of een MUG oproepen zodat iemand met een medische achtergrond een verantwoorde sedatie kan geven’, zegt Catthoor. ‘Wij faciliteren de veiligheid en wachten tot er een arts of ambulancier ter plaatse is die ons kan zeggen in welke houding de patiënt gebracht moet worden’, vult Cockx aan. ‘Zo kunnen we de persoon medisch onder controle brengen zonder dat die in een politiecel hoeft te belanden.’

Onder de eerstelijnspolitie is de kennis over het syndroom intussen breed verspreid. ‘Meer dan 24.000 collega’s hebben de informatie ontvangen en de helft daarvan heeft ook al praktijklessen gekregen waarin ze leren hoe ze iemand op een veilige manier onder controle kunnen houden’, zegt Cockx. ‘Zo kunnen we veiligere interventies garanderen.’