Relatietherapeut Tila Pronk: ‘Kies voor iemand die aardig is: daarmee heb je een gelukkige relatie en goeie seks’

Voor de Nederlandse onderzoeker en relatietherapeut Tila Pronk (Universiteit Tilburg) is de periode rond Valentijn, de dag van de geliefden, ‘de drukste tijd van het jaar’, vertelt ze. Ook wie niets heeft met de kitsch van Valentijn staat dan misschien even stil bij de stand van zaken van de liefde in zijn of haar leven.

Pronk doet al twintig jaar wetenschappelijk onderzoek naar liefde en relaties (‘het allerleukste onderwerp om te bestuderen’) en is hierbij een uitstekende gids. Recent verscheen haar boek Liefde verandert. Daarin verweeft ze wetenschappelijke inzichten over relaties – hoe ze worden gevormd, hoe ze blijven duren, wanneer je ze beter kunt afsluiten en wat je zelf kunt doen om geluk te vinden in de liefde – met haar persoonlijke ervaringen.

Want ook al zijn er steeds meer singles, en zeker ook heel veel happy en bewuste singles, toch willen de meeste singles wel degelijk een relatie. Dat mag niet verwonderen, zegt Pronk. ‘Een goede relatie is de beste investering van je leven, in je levenskwaliteit, in je levensverwachting, noem maar op. Uit onderzoeken blijkt dat een gelukkige relatie – dat is wel een belangrijke disclaimer – een echte toename in iemands mentale en fysieke gezondheid oplevert.’

Tegelijk houden relaties vandaag minder goed stand dan vroeger, schrijft u.

Tila Pronk: Daar komt het zogenaamde investeringsmodel om de hoek, waarmee je kunt voorspellen of stellen samen blijven of uit elkaar gaan. De verbondenheid aan een relatie is daarbij doorslaggevend. Die verbondenheid hangt af van drie factoren. De eerste factor is tevredenheid. Als je blij bent met elkaar, voel je je meer verbonden aan die relatie. Maar de twee andere factoren die zorgen voor verbondenheid zien we in relaties steeds vaker over het hoofd.

En dat zijn?

Pronk: Om te beginnen: hoeveel heb je geïnvesteerd in die relatie? In hoeverre is er sprake van een gemeenschappelijk verleden, een gemeenschappelijke vriendengroep, een huis, kinderen, noem maar op. Hoe groter de investeringen, hoe groter de verbondenheid. De andere factor zijn de alternatieven. Wat is de kwaliteit van de alternatieven voor jouw relatie? Dat kan iemand anders zijn op wie je verliefd wordt, maar ook het leven als vrijgezel. Hoe aantrekkelijk is dat voor jou?

Juist de factoren investeringen en alternatieven zijn in deze tijd heel anders dan ze lange tijd zijn geweest. We hebben kort gezegd meer alternatieven en investeren minder in een relatie dan vroeger. We houden heel erg de boot af voordat we ons leven met die partner gaan versmelten.

Om die reden zeggen relatiewetenschappers nu toch dat relaties die via datingapps ontstaan minder stabiel zijn dan relaties die offline ontstaan?

Pronk: Als je elkaar ontmoet via een gemeenschappelijke vriendengroep of het werk, is er natuurlijk al van bij de start een investering. Je hebt een stuk overlap. Met een datingapp is het toch heel vaak los zand. Je hebt eigenlijk verder niets te maken met die persoon. En als die weer wegvalt, kom je er toch nooit meer mee in aanraking. Het is weg. Dat maakt zo’n relatie ook heel wiebelig.

Ook de alternatieven zijn mede dankzij de apps heel erg verbeterd. Daardoor zijn we een stuk kritischer geworden op onze relaties. We vragen ons veel sneller af of we het nog leuk vinden. We hebben hoge verwachtingen. De graad van verbondenheid, een goede voorspeller voor het standhouden van een relatie, steunt vandaag veel meer dan voorheen uitsluitend op de factor tevredenheid. Zolang je blij bent met elkaar, blijft de relatie bestaan. Maar als er een kink in de kabel is, haken we heel makkelijk af. Gewoon omdat we het ons kunnen permitteren.

Samen oud worden? Waarom de ene relatie standhoudt en de andere niet

Is dat op zich een goede evolutie, of zorgt het ervoor dat mensen elkaar te snel opgeven?

Pronk: Eerder dat laatste, we zijn wat te ongeduldig geworden in de liefde. We willen al van bij de start heel graag zeker weten of iemand de goede persoon is. Dus als we tijdens een leuke date ook maar één ding zien dat ons niet bevalt, dan valt die af en gaan we weer door.Zo blijven we vastzitten in een zoektocht naar dat ideale plaatje, iemand bij wie het altijd fijn is. Maar dat is natuurlijk een illusie. Zo werkt het niet. We zijn allemaal mensen en komen uiteindelijk altijd in de problemen. Dat hoeft ook niet erg te zijn. Je kunt samen door lastige periodes heen schipperen. Nadien komen er mooie dagen en belandt je relatie in een nieuwe fase.

Veruit de meeste stellen ontmoeten elkaar vandaag op datingapps. Daar lijkt de keuze aan potentiële partners oneindig groot, waardoor mensen er met een hele checklist van eigenschappen aan hun zoektocht beginnen: uiterlijk, opleidingsniveau, interesses…

Pronk: Hierin kan de wetenschap ons helpen. Er is heel goed onderzoek gedaan naar de samenhang tussen die lijstjes met voorwaarden en vooropgestelde partnervoorkeuren en de persoon met wie je uiteindelijk samenkomt. Blijkt dat er totaal géén samenhang is. Álles wat jij vooraf bedenkt over je toekomstige partner, zegt helemaal niks over de persoon met wie je uiteindelijk een relatie begint. Dus het heeft geen zin om daaraan vast te houden.

En als je dat wel doet?

Pronk: Dan saboteer je je liefdesgeluk. Je zorgt er alleen maar voor dat jouw zoektocht naar de liefde langer duurt of minder succesvol is. Want heel vaak zijn de dingen die wij van tevoren bedenken ook echt niet de dingen die er uiteindelijk toe doen. Of iemand kaal is of niet, zegt helemaal niks over de vraag of die een goede en leuke partner is voor jou.

En het valt ook niet te voorspellen op wie je nu uiteindelijk verliefd wordt?

Pronk: Dat is dé grote vraag bij relatiewetenschappers. Zijn er factoren die we van tevoren kunnen opstellen, die voorspellen of twee mensen een grotere kans maken om op elkaar verliefd te worden? Tot enorme frustratie van de hele groep relatiewetenschappers is dat tot op heden niet gelukt. Wij kunnen dat niet voorspellen, en niemand kan dat. Dus ook niet de matchmaking- en relatiebureaus die dat pretenderen.

Ook die uitgebreide lijsten van persoonlijkheidskenmerken waarmee sommige apps werken, hebben nul voorspellende waarde. Wel kunnen we, als twee mensen eenmaal verliefd worden, aan de hand van persoonlijkheid, achtergrond en al die dingen, relatief goed voorspellen of ze een stabiele relatie zullen krijgen. Mensen die heel consciëntieus zijn, dus gewetensvol en loyaal, hebben langdurige relaties, net zoals mensen die gecontroleerd zijn in hun gedrag. Maar die eerste vonk, dat blijft heel moeilijk te vatten.

In spannende en gevaarlijke omstandigheden worden mensen wel sneller verliefd.

Pronk: Precies. Wat we dus wel weten over verliefd worden, ligt meer in de situatie. In spannende situaties, waardoor je adrenaline krijgt, die je lijf wat in verwarring brengt, gaat het sneller. Er is een veel grotere kans dat je verliefd wordt tijdens een ritje in de achtbaan dan als je een kopje koffie gaat drinken. Vaak weten wij niet waar onze opwinding en onze gevoelens vandaan komen, en schrijven we dat toe aan de persoon. Maar het ligt veel meer aan de situatie dan aan de persoon met wie jij toevallig aan het daten bent.

Dus als je op Valentijnsdag nog een date moet plannen, maak het dan een beetje spannend. Maar daarom verkijken mensen zich ook vaak op vreemdgaan. Ze denken dat ze verliefd worden op de persoon, maar veel van de onweerstaanbaarheid heeft te maken met het geheime karakter van de relatie, met iemand die onbereikbaar is of misschien helemaal niet zo geschikt. Dat is allemaal heel spannend.

Jaloezie in een relatie: waarom sommige mensen alles willen controleren

Meer mensen dan vroeger proberen de valkuilen van monogame relaties te vermijden in alternatieve relatievormen, zogenaamde consensuele niet-monogame relaties, zoals polyamorie. Maar is dat echt een trend of toch vooral een mediahype?

Pronk: Bij jonge mensen wordt in elk geval veel meer besproken wat voor relatie ze willen. Ze gaan er niet meer blindelings van uit dat mensen altijd voor een monogame relatie kiezen. Ik ben 41. Toen ik een relatie aanging, was dat nooit een vraag die je stelde. Het was gewoon een gegeven dat je een monogame relatie had. Bij mijn studenten hoor ik dat ze bij het begin van een relatie heel open met elkaar afstemmen of ze monogaam zijn of niet. Dat vind ik helemaal te gek. Dan nog kiezen de meeste mensen voor een monogame relatie, maar dat hebben ze dan wel bewust afgesproken.

Monogame relaties lopen vaak stuk op overspel. U bent gepromoveerd op de redenen waarom sommige mensen sneller vreemdgaan dan andere.

Pronk: Er zijn heel veel factoren die een rol spelen. De kwaliteit van je relatie, de kwaliteit van je seksleven. Maar in mijn onderzoek heb ik me gericht op persoonlijkheid. Ik heb inderdaad gekeken naar waarom sommige mensen meer vatbaar zijn dan andere om vreemd te gaan.

In mijn promotieonderzoek heb ik ingezoomd op de factor impulscontrole. Vreemdgaan is niet altijd een impuls. Soms is het ook een langdurig proces en een weloverwogen keuze. Maar heel vaak is het wel een opwelling. Het verlangen naar iemand anders is zo sterk dat je er geen weerstand aan kunt bieden. Ik heb gekeken of individuele verschillen in impulscontrole, wat een cognitieve vaardigheid is, kunnen voorspellen of mensen vreemdgaan. Dat bleek zo te zijn. Dus in staat zijn je impulsen te beheersen en te reguleren is echt cruciaal in je capaciteit om trouw te blijven.

Maar mensen met slechte impulscontrole kunnen het dus eigenlijk niet helpen?

Pronk: Een excuus is het nou ook weer niet. Ik heb nu eenmaal minder impulscontrole, dus sorry, maar ik kan er niks aan doen dat ik altijd maar weer vreemdga? Dat is te gemakkelijk. Maar het is wel goed om je te realiseren dat het voor de ene persoon echt een veel grotere uitdaging is dan voor de ander. Net zoals het voor sommige mensen heel moeilijk is om te stoppen met roken of gezond te eten. Terwijl andere mensen denken: als je aan de lijn bent, eet je toch gewoon geen chocola? Maar er is een verschil in hoe goed mensen verleidingen kunnen weerstaan. Als je een relatie hebt met iemand die heel impulsief is, moet je je daarvan bewust zijn.

En kun je daar verder nog iets mee doen?

Pronk: Impulsiviteit heeft mooie kanten. Het brengt veel levendigheid en initiatieven in een relatie. Maar er zijn ook gevaren. Daarover zou je binnen een relatie afspraken moeten kunnen maken. Over eerlijkheid, bijvoorbeeld, als het mis gaat. Over wat je wel en niet doet als je uitgaat of naar een congres gaat. Over waar de grens ligt. Je kunt ook concreet met partners die heel impulsief zijn afspreken dat ze je bellen als ze overspoeld worden door verlangen. Bellen met je vaste partner werkt niet altijd, maar heel vaak ook wel. Of je kunt vrienden inzetten als hulptroepen, die iemand in de gaten houden en op tijd naar huis sturen.

Welke advies zou u geven aan iemand die een partner zoekt voor een langdurige relatie? Op welke eigenschappen moet je letten?

Pronk: Het klinkt als een enorme inkopper, maar vriendelijkheid is de allerbelangrijkste eigenschap. Kies een persoon die aardig is. We onderschatten heel erg het belang van iemand die gewoon vriendelijk en empathisch is. Maar dat zijn de mensen die uiteindelijk langdurige, stabiele relaties krijgen. En dat zijn niet degenen met wie jij een hele wervelende, spannende eerste date hebt. Meestal worden die mensen heel snel in de friend zone geduwd, omdat ze gelden als een beetje saai. Maar saaiheid kun je fiksen. Je kunt samen spannende dingen gaan doen. Maar je kunt iemand niet vriendelijk maken. Dus als je echt heel graag een langdurige relatie wilt, ga dan toch even verder onderzoeken met die hele vriendelijke man of vrouw.

Maar heel veel mensen krijgen die kans niet: ze krijgen al na een eerste date te horen dat de ander de klik niet voelt. Hoe staat u tegenover de klik?

Pronk: Het is een grote ergernis! De klik vind ik de allergrootste misvatting over hoe liefde werkt. Kijk, ik ben als onderzoeker natuurlijk ook verslaafd aan al die datingprogramma’s op televisie. Maar daar is het heel vaak: ‘Hij kwam aanlopen en ik wist eigenlijk meteen, dit wordt niks, ik voel de klik niet.’ Dat is gewoon niet waar. Je kunt alsnog een klik met iemand gaan krijgen en dat duurt soms maanden. Natuurlijk weet je soms wel meteen dat een persoon heel ver weg staat van wat jij aantrekkelijk vindt. Als je walging voelt bij het idee met die persoon in bed te liggen, dus in de wat extremere gevallen, kun je wel meteen die beslissing nemen. Maar in alle andere gevallen is de belangrijkste vraag: ben je nieuwsgierig naar die ander? Word je geprikkeld om meer te weten te komen? Dat is al helemaal voldoende en een succes bij een eerste date.

Mooie mensen hebben een dikke streep voor op de liefdesmarkt.

Pronk: Schoonheid is een positief stereotype. We hebben heel veel negatieve stereotypes over mensen, bijvoorbeeld van een andere culturele achtergrond, een andere huidskleur, een ander gender. Maar aantrekkelijke mensen hebben dus een positief stereotype. We hebben een betere eerste indruk van mooie mensen en schrijven op grond daarvan goede eigenschappen aan ze toe. We denken meteen als we ze zien: dat is vast een heel leuke persoon. We vertoeven ook heel graag in de aanwezigheid van mooie mensen.

Omdat dat op ons afstraalt?

Pronk: Het werkt inderdaad imagoverhogend. Maar ons brein beloont ons ook. Op het moment dat je kijkt naar iemand die je fysiek aantrekkelijk vindt en ermee in gesprek gaat, maakt je brein dopamine aan. Het brein zegt: dit is leuk, ga maar door. Ons brein is heel erg gefocust op schoonheid. Jammer genoeg, zou ik bijna zeggen. Mooie mensen kunnen zich meer permitteren in de liefde, en in het algemeen. Aantrekkelijke criminelen krijgen lagere boetes en gaan minder lang de gevangenis in. Je krijgt meer salaris aangeboden als je aantrekkelijk bent, je bent succesvoller in de politiek. Er zijn enorm veel voordelen aan schoonheid.

Die hunkering naar dopamine is soms een moeilijk te begrijpen reden waarom mensen blijven vastzitten in foute, toxische relaties?

Pronk: Dat klopt en dat is heel pijnlijk. Ons brein is altijd op zoek naar beloningen. Op het moment dat iemand aardig voor ons is en we hebben fijn contact met elkaar, maken we dopamine aan. Dat is heel prettig. Maar op een gegeven moment, als je langer met iemand samen bent, wordt dat beloningsgebied minder actief. Het gaat eraan wennen dat iemand aardig is.

Dus als je in een fijne relatie zit, en dat is eigenlijk heel flauw, wordt je brein daar op een gegeven ogenblik minder enthousiast van. Het brein weet al: ik zit in een veilige omgeving, dus wordt die beloning minder. Maar als je in een relatie zit met iemand die heel onvoorspelbaar is, die de ene keer heel lief is, de andere keer weer heel onaardig of ongeïnteresseerd, zijn de regels niet duidelijk. En dan blijven we zoeken naar hoe we als het ware toch weer een dopamineshot kunnen krijgen.

En als iemand dan na een lange onaangename periode ineens aardig voor ons is, gaat dat beloningssysteem weer heel actief worden. Dan worden we even weer gevoed, ook in het onterechte idee dat dit uiteindelijk toch een aardige man of vrouw is.

Maar ik moet me gewoon zo of zo gedragen?

Pronk: Precies, je wordt heel erg dienend. Je denkt dat het aan jou ligt en dus ga je heel hard proberen opnieuw de omstandigheden te creëren waarin je denkt dat de ander aardig zal zijn. Daarbij komt nog dat sommige mensen gewoon niet het beste met je voor hebben en ook echt psychologische spelletjes met je spelen, zoals gaslighting, dat terecht veel meer aandacht heeft gekregen.

Dat gebeurt als iemand voortdurend de werkelijkheid verdraait, jou de schuld geeft van dingen die hij of zij fout heeft gedaan, en je dus de hele tijd aan het twijfelen brengt. Dat is heel kwalijk, want je wordt onzeker en klein gemaakt, en daardoor is er ook juist weer een grotere kans dat je in die foute relatie blijft.

De meeste mensen komen uiteindelijk sterker uit een relatiebreuk, maar een gebroken hart doet verschrikkelijk veel pijn. Maar paracetamol, schrijft u, kan ook bij liefdesverdriet tijdelijk soelaas bieden?

Pronk: Pijn is pijn. Het pijncentrum van ons brein wordt dan actief. Dat gebeurt als je je enkel breekt, maar ook als je liefdesverdriet hebt, in principe in dezelfde regio van de hersenen. Paracetamol kan verdovend werken. Dus als je echt net een gebroken hart hebt en veel verdriet, dan helpt paracetamol je, net als bij griep, door die periode heen. En daarna moet je natuurlijk aan de slag gaan om de breuk te gaan verwerken.

Veel mensen denken dat een leuk, spannend seksleven en langdurige relaties gewoon niet samengaan. Klopt dat?

Pronk: Het kan wel, gelukkig maar. Wel wordt het bijna onvermijdelijk minder doorheen de tijd. In ieder geval de kwantiteit. In een langdurige relatie staan we niet zo snel meer in vuur en vlam voor elkaar als toen je net samen was. Het goede nieuws is dat je wel kunt investeren in je seksleven.

We weten uit grote onderzoeken naar stellen die tevreden zijn met hun seksleven op langere termijn dat er twee factoren zijn die hen onderscheiden van de rest. De eerste is dat zij van seks een prioriteit maken. Ze kiezen bewust voor seks en maken er ruimte voor. Bijvoorbeeld door, ook al hebben ze niet meteen zin, eens in de week bewust samen te zijn en op de een of andere manier fysiek intiem te zijn.

De tweede factor is dat deze stellen vaak heel goed bevriend zijn. Ook hier weer is een aardige partner op de lange termijn heel belangrijk. Een aardige man of vrouw, daar heb je goede seks mee, want daar wil je graag mee samenzijn en die wil ook luisteren en je begrijpen.

Kortom: aardigheid wordt in de liefde schromelijk onderschat?

Pronk: Ja. Eigenlijk kun je alles van je wenslijstjes weghalen en maar één punt opschrijven: aardig. Als dat criterium is vervuld, ben je al een heel eind verder. Kun je op je gemak zijn en tot rust komen bij iemand? Als een relatie stressvol is, omdat jullie altijd maar ruziemaken, omdat je steeds maar moeten twijfelen of iemand de waarheid spreekt, omdat iemand heel onvoorspelbaar is, om tal van redenen, dan is er echt werk aan de winkel. Dan moet je met elkaar praten en misschien ook met een therapeut.

Ik ben een groot voorstander van preventieve relatietherapie. Fix the roof while the sun is shining. Een grote frustratie van relatietherapeuten zijn stellen die te laat aankloppen. Als een van de twee eigenlijk allang vertrokken is. Maar ze gaan dan toch nog maar even in therapie, voor het imago, of om de therapeut de relatie echt dood te laten verklaren. Ik raad mensen aan, om te voorkomen dat het zover komt, om regelmatig bij elkaar te checken: hoe gaat het? En terug te koppelen ook over kleine dingen die niet goed liepen, zodat niet alles opstapelt als een vuilnisbelt, die op een dag je hele relatie overspoelt.