Weg met de winterdip: hoe counter je de donkere dagen? 

In het Hoge Noorden weet men het al langer: licht speelt een essentiële rol in onze fysieke en mentale gezondheid. 

Door de eeuwen heen heeft de mens de zon, het licht en het vuur altijd vereerd. Vandaag reageert ons reptielenbrein nog steeds voornamelijk op zonlicht. Nu de zon zich tijdens de grijze winter achter het wolkendek verstopt, voelen heel wat mensen zich als zonnepanelen in de regen: uit balans. Vooral de decembermaand van 2024 was met 17 zonuren een van de drie somberste van de laatste dertig jaar. 

Evolutionair gezien zijn we aangepast aan de hoeveelheid zonlicht die beschikbaar is in Afrika, waar het klimaat weinig seizoensgebonden variatie kent. Maar omdat we niet met 8 miljard op de evenaar kunnen wonen, is een gebrek aan winterlicht voor heel wat bewoners van hogere breedtegraden een keiharde realiteit. Toch is de meest wijdverbreide vorm van daglichtgebrek niet het sombere weer of de breedtegraad, maar het relatief recente gegeven dat we onze toevlucht hebben ­genomen tot een bestaan binnenshuis. Zo’n 85 procent van ons leven brengen we binnen door, in de winter zelfs 90 procent, badend in kunstlicht en blauw schermlicht. 

Wat doet een gebrek aan licht met het lichaam? 

‘Licht is de krachtbron achter elk eco­systeem op aarde’, schrijft psycholoog en lichtexpert Karl Ryberg in zijn boek Licht. ‘Onze biologische processen worden erdoor aangestuurd. We hebben ultraviolet B-licht nodig zodat de huid vitamine D aanmaakt, belangrijk voor de gezondheid van de botten en de immuniteit. Maar ook het contrast tussen de helderheid van de dag en de duisternis van de nacht is voor de mens essentieel voor het slaap-waakritme.’ 

Zonlicht doet ons op verschillende manieren goed. Het boost het energieniveau, de alertheid, de productiviteit en het libido, het versterkt de bloedsomloop en verlaagt de bloeddruk. ‘Dat laatste heeft alles te maken met stikstofmonoxide (NO)’, legt Ryberg uit. ‘Bij blootstelling aan zonlicht worden kleine hoeveelheden NO, dat overvloedig aanwezig is in de huid, overgebracht naar de bloedsomloop zodat de spierspanning in de bloedvaten daalt.’ 

Vruchtbaarheid

Er zijn ook aanwijzingen dat vitamine D gelinkt is aan een goede cholesterol en insuline. Zo komt diabetes meer voor op plekken met minder zonlicht. Al kan dat ook te maken hebben met het feit dat ­minder zonlicht een sedentaire levensstijl uitlokt en ons meer naar comfortfood doet grijpen. De Hoge Gezondheidsraad adviseert een geschikt vitamine D-supplement in de winter voor mensen die risico lopen op zo’n tekort. Vooral ­ouderen hebben moeite om zonne-energie om te zetten in vitamine D. 

En wilt u een gezin stichten? Fel zonlicht stimuleert de testikels tot de hoge productie van krachtig sperma en kan bij vrouwen bijdragen aan het corrigeren van een ­onregelmatige menstruatiecyclus. Bij ­Inuit-vrouwen in het Noordpoolgebied komt de menstruatiecyclus bijvoorbeeld helemaal stil te liggen tijdens de donkerste maanden van het jaar.  

Winterdipje  

Onder invloed van donkerte produceert de pijnappelklier in de hersenen het slaap­hormoon melatonine, waardoor bij zo’n 10 procent van de bevolking een ‘gebrek-aan-lichtdipje’ ontstaat. Tegenwoordig wordt dat Seasonal Affective Disorder (SAD) genoemd – psychologen nemen bewust het woord ‘winterdepressie’ niet in de mond omdat SAD geen ziekte is. Vooral vrouwen hebben er last van omdat zij een beter kleurenzicht hebben dan mannen.  

‘Onderzoek heeft uitgewezen dat een tekort aan licht tijdens de winterperiode impact heeft op het deel van het brein dat serotonine aanmaakt, de stemmingsregelaar die essentieel is voor ons psychisch welzijn’, weet Ryberg. ‘Sommige populaties, zoals de IJslanders, hebben een gen waarvan wordt gedacht dat het hen helpt om meer serotonine aan te maken om hen op de been te houden tijdens de winter.’ 

Zonder zonnebril 

In de jaren tachtig kwam de Zuid-Afrikaanse psychiater Norman Rosenthal, die als eerste SAD doorgrondde, met het lumineuze idee om sterk licht te gebruiken om het brein weer fit te krijgen. Hij was de eerste die een duidelijk verband aantoonde ­tussen de hoeveelheid omgevingslicht en onze mentale gezondheid.  

Tegenwoordig zijn lichtbakken, –brillen en dageraadsimulators (lampen die de geleidelijke opgang van de zon nabootsen) overal verkrijgbaar. Lichttherapiebehandeling met wit licht van 10.000 lux gedurende 15 à 20 minuten in de ochtend geeft de beste resultaten. Vooral oudere mensen zouden er volgens Ryberg baat bij hebben omdat bij hen de pijnappelklier krimpt, wat het slaap-waakritme verstoort.   

Of steek simpelweg zo vroeg mogelijk uw hoofd door het raam en laat natuurlijk buitenlicht op de ogen schijnen. Ga daarnaast tijdens de lunchpauze naar ­buiten én zodra de zon nog eens door de wolken komt piepen. Tenzij het veiligheidshalve nodig is tijdens het autorijden, draagt u in de winter overdag het best niet voortdurend een zonnebril want dan ­vertelt u uw hersenen dat het nacht is en kan de huid zich niet voorbereiden op de aanmaak van vitamine D. 

Omarm de winter  

Sommige wetenschappers betwijfelen of het gebrek aan licht de echte oorzaak is van SAD. De Amerikaanse psycholoog Kari Leibowitz, auteur van Over winteren, verbleef in het Noorse Tromsø, waar de zon twee maanden niet opkomt. Wat bleek? De bewoners hadden er minder last van ­seizoensgebonden dips dan verwacht. Ligt het aan het IJsland-gen of aan hun mentale ingesteldheid? Leibowitz vermoedt het laatste. Volgens haar kan het omarmen van de winter en het veranderen van onze verwachtingen ons helpen te gedijen en zelfs te genieten tijdens de koudere maanden. 

Haar concrete tips? Maak het gezellig, blijf sociaal, haal een frisse neus in de natuur, geniet van een kom hete soep en maak tijd voor hobby’s binnenshuis: muziek maken, lezen, bakken, een museum bezoeken. Sommige onderzoeken suggereren dat duisternis de creativiteit bevordert. Nog een belangrijke tip: in plaats van zeuren dat we op sombere dagen minder energie hebben, kunnen we ook eens gewoon wat minder doen. Voor u het weet, is het weer de tijd van de lange dagen.