‘Complotdenkers zijn allesbehalve dom’: wat we kunnen leren van complottheorieën

Van chemtrails, over een geënsceneerde maanlanding en een platte aarde, tot politici die in de kelder van een pizzeria kinderen offeren: de sociale media bulken van de complottheorieën. Maar waarom zijn ze zo moeilijk te ontkrachten? En leren zij ons iets over onszelf? ‘Complotdenkers zijn allesbehalve dom. Juist zij stellen de grote vragen, en beargumenteren hun antwoorden tot op de komma’, zegt factchecker Rien Emmery.

In tijden van onzekerheid zoeken we allemaal naar een beetje houvast. Voor de een biedt godsdienst een verklaring, voor de ander wetenschap. En voor wie graag grondig en creatief te werk wil gaan: complottheorieën.

Hoewel van die overtuigingen wordt gezegd dat ze vergezocht zijn en de waarheid in de weg staan, schuilt in een complottheorie potentieel een waarheid, en in een complotdenker een potentieel voorbeeld. Wat kunnen we van deze immens populaire theorieën leren?

Doorgeslagen Descartes

Complotten bestaan wel degelijk. Rien Emmery is factchecker bij Knack en komt daardoor vaak in aanraking met speculatieve theorieën. ‘Complottheorieën zijn van alle tijden, en zijn vaak genoeg waar gebleken. Denk bijvoorbeeld aan de moord op Julius Caesar en het Watergate-schandaal.’

Complotdenken is een kenniskwestie. Emmery noemt het ‘de overtreffende trap van scepticisme’. Wat begint met een goede intentie – kritisch denken en een bericht niet zomaar als waar aannemen – loopt uit op doorgeslagen twijfel en geen enkel bericht meer als waar aannemen, geen enkele bron meer vertrouwen. Het is haast een herformulering van de wetenschappelijke falsificatieovertuiging.

Sinds de verlichting is godsdienst ingeruild voor wetenschap als de enige ware manier om de wereld te begrijpen. Iets wat complotdenkers, niet geheel onbegrijpelijk, in twijfel trekken. Ook wetenschappers zijn goed in interpreteren in plaats van observeren. Emmery bevestigt: ‘Ook als factchecker blijf je soms liever weg van harde “kennis”. Zelfs in de wetenschap wordt alles constant geherdefinieerd en veranderd.’

Wetenschap presenteert zichzelf als de zoektocht naar de ultieme objectiviteit, maar blijft gebaseerd op empirische waarnemingen, die onvermijdelijk subjectief zijn. Waarom zou dat geloofwaardiger zijn dan een hogere elite die tegen ons liegt?

TikTok ontdekt de Titanic – en een hoop complottheorieën

Zelfverzekerd narcisme

Het verschil zit hem in het openstaan voor discussies en aanpassing. Want naast scepticisme blinken complotdenkers ook uit in narcisme. ‘Complotdenkers zijn niet dom, allesbehalve’, stelt Emmery. Juist zij stellen de grote vragen, en beargumenteren hun antwoorden tot op de komma. ‘Natuurlijk hebben grote vragen grote antwoorden nodig.’

Complottheorieën zijn tot in de puntjes uitgewerkt, en die investering leidt tot intellectuele arrogantie. In discussie gaan met complotdenkers blijkt heel moeilijk, omdat zij vinden dat hun theorieën automatisch waar zijn. ‘Complottheorieën zijn gebaseerd op een verhuld bewijs’, zegt Emmery. ‘Het hele fundament van zo’n theorie is dat er geen bewijs voor is, want het complot moet natuurlijk verborgen blijven. Daarom zijn ze ook zo moeilijk te ontkrachten.’

Zoals het narcisme betaamt, komt met de arrogantie ook identificatie. Verstrikt in een web van drogredeneringen staat de kennis van complotdenkers gelijk aan hun zelfwaarde. Niet zij, maar jij trapt in de overduidelijke valkuilen. En in een discussie het tegenovergestelde aankaarten, staat gelijk aan persoonlijke afwijzing.

Monoloog van een ex-complotdenker: ‘Ik schaam me dat ik zo naïef ben geweest’

Gemeenschappelijk zwart gat

Paradoxaal genoeg zorgt juist dat narcisme ervoor dat de complottistengemeenschap zo hecht is. Als familie en vrienden je blijven verwijten een domme complotdenker te zijn, is het logisch dat je je heil ergens anders gaat zoeken. En je mede-complotdenkers verwelkomen je met open armen. Emmery: ‘Complotdenkers stappen over verzuiling heen en verzoenen links met rechts, gelovig met atheïst.’ Het is bijna inspirerend.

Het gevolg van leven in zo’n gemeenschap is dat je theorieën bevestigd en uitgebreid worden. Begin je voorzichtig te geloven dat Michael Jackson niet echt dood is? Gefeliciteerd: vanaf nu ben je ook antisemiet en is de aarde waarop jij leeft plat. Je krijgt er ook een gratis aluminiumhoedje bij.

‘Het aantrekkelijke aan complottheorieën is dat ze uiteindelijk allemaal met elkaar te maken hebben, en elkaar in stand houden’, zegt Emmery. ‘Daarom zijn bijna alle complotdenkers bijvoorbeeld antisemiet, ook als ze eerst gewoon geloofden dat de overheid chemische middelen verspreidt via vliegtuigen. Het is als wegzakken in drijfzand: ze vallen in een intellectueel zwart gat.’

In se is complottisme actief pluralisme van het hoogste niveau. Binnen al die theorieën doen tegenstrijdigheden zich natuurlijk gauw voor, maar complotdenkers zijn er heel bedreven in die goed te praten. ‘Ze kunnen voor elk tegenstrijdig detail weer een verklaring bedenken’, aldus Emmery. Dat getuigt aan de ene kant van creativiteit, en die is altijd vergezocht. Daarnaast is dat ook een heel wetenschappelijke aanpak. In de queeste naar een significant resultaat hebben wetenschappers er ook geen moeite mee om bepaalde uitschieters weg te laten. Er vallen genoeg kersen te plukken in de kennisboomgaard.

Copingmechanisme

Zo bekijkt iedereen de wereld op zijn eigen manier. Mensen kunnen gewoon niet zo goed omgaan met onwetendheid. ‘In een seculariserende maatschappij hebben mensen een nieuw houvast nodig’, zegt Emmery. Complotdenkers dealen er tenminste mee. Die onwetendheid had ook heel anders tot uiting kunnen komen.’ Hoewel gelatenheid soms effectiever kan zijn, bieden complottheorieën een uitstekend medicijn tegen de absurditeit van het bestaan. ‘Toeval bestaat niet langer, en dat is ook een manier om je leven zin te geven’, concludeert Emmery.

Complottheorieën bieden een andere interpretatie van de werkelijkheid. Doorgeslagen, maar niet inherent nutteloos. We delen scepticisme en creativiteit, en uiteindelijk is kennis voor iedereen een manier om de wereld vorm te geven. Kennis gebaseerd op een ander fundament, maar met hetzelfde doel: de waarheid vinden.

Knack-onderzoek: één op de drie Belgen gelooft in complottheorieën