Communicatiewetenschapper over de taal van de liefde: ‘Kussen maakt ons gelijkwaardig’

Wanneer en waarom zijn mensen begonnen met kussen? Hoort de kus bij de menselijke seksualiteit? En waarom veranderde de katholieke kerk er van mening over? De Duitse communicatiewetenschapper Hektor Haarkötter geeft antwoorden.

Kust u meer of minder graag sinds u onderzoek hebt verricht naar kussen?

Hektor Haarkötter: Mijn kusgedrag is er niet door veranderd, maar ik heb wel gemerkt dat kussen in de westerse industriële landen aan relevantie heeft ingeboet. Niemand zou tegenwoordig naar de bioscoop gaan en 15 euro betalen om te zien hoe Burt Lancaster en Deborah Kerr elkaar zoenen.

De filmkus was vroeger het toppunt van erotiek?

Haarkötter: Ja, de eerste filmkus vond plaats in 1896 in de Verenigde Staten (Haarkötter heeft het over The Kiss van William Heise, nvdr). Hij duurde 23 seconden. Dat was genoeg voor een schandaal. Wie daarna naar de bioscoop ging, wilde acteurs zien kussen. In 1934 werd de zogenaamde ‘production code’ ingevoerd, die onder meer bepaalde dat de ‘heiligheid van het huwelijk’ in films bewaard moest blijven. Daardoor mochten gepassioneerde scènes alleen worden getoond als ze absoluut noodzakelijk waren voor het verhaal.

Was het verboden om buiten het huwelijk te kussen in films?

Haarkötter: In ieder geval mochten ‘excessief en lustvol kussen, lustvolle omhelzingen, suggestieve houdingen en gebaren’ niet meer getoond worden. Een kus mocht in Hollywood-films ook niet langer duren dan drie seconden. Pas toen in de jaren zestig de ‘production code’ begon af te brokkelen en uiteindelijk verdween, werden liefdesscènes heel expliciet. Daarna werd kussen minder belangrijk voor de verhalen en raakte het in de vergetelheid.

Maar in de bioscoop zelf kun je goed zoenen.

Haarkötter: Het woord ‘filmkus’ heeft een prachtige dubbele betekenis. Er is de kus op het scherm en de kus vóór het scherm. Tegenwoordig is die laatste ook minder belangrijk, want vroeger moest men de jeugdkamer vaak delen met anderen of mocht je je vriend of vriendin niet meenemen naar huis. Zoenen in het openbaar was ook lang taboe. Tegenwoordig zijn duistere plekken om te zoenen niet meer nodig.

Hoe definieert men een kus?

Haarkötter: Er is niet één definitie omdat het fenomeen te veelzijdig is. Maar in de eerste plaats is kussen een vorm van communicatie. Communicatie kent veel vormen: taal, lichaamstaal, handdrukken, gebaren, mimiek – en kussen. Het bijzondere aan kussen is dat het alleen door twee personen kan worden gedaan, zoals Freud al opmerkte. Je kunt niet alleen kussen, noch met drie personen. Maar kussen heeft niet alleen betekenis voor de mensen die kussen, maar ook voor de toeschouwers.

Is het iets natuurlijks? Hoort het bij de menselijke seksualiteit?

Haarkötter: Nee. Kussen is niets biologisch, want dan zou het tot ons aangeboren communicatiesysteem moeten behoren. Dat is niet het geval. Lang niet alle mensen ter wereld zoenen. 53 procent van alle culturen in de wereld zoent niet. Dat toont aan dat kussen iets sociaals is. Met andere woorden: de mens moet er ooit mee begonnen zijn.

Kussen heeft dus niets met seks te maken?

Haarkötter: Het speelt soms een rol bij seks, maar vaak ook niet. Veel vormen van kussen hebben niets met seks te maken. Denk bijvoorbeeld aan de socialistische broederkus of de kus die een ouder voor het slapengaan aan een kind geeft.

Wanneer werd het kussen uitgevonden?

Haarkötter: Antropologen hebben ontdekt dat zo’n 5000 jaar geleden in een gebied dat overeenkomt met het huidige Kaukasus-gebergte een bepaald type herpesvirus zich via de mond verspreidde. Toen moet er een vorm van mond-op-monduitwisseling zijn ontstaan.

Mysterie van de dag: waarom kussen mensen (en dieren niet)?

Wat is er precies gebeurd in de Kaukasus?

Haarkötter: De snelle verspreiding van het virus wijst erop dat de oorzaak waarschijnlijk geen seksuele handeling was, aangezien seks vermoedelijk ook toen al iets intiems was. Wellicht was een begroetingsritueel de oorzaak. Als zodanig kennen we de kus nog altijd: denk maar aan een kus op de wang of een handkus.

Wat vond Sigmund Freud eigenlijk van kussen?

Haarkötter: Freud was een kind van de 19^e eeuw. Voor hem was ‘normale’ seksualiteit uitsluitend heteroseksuele geslachtsgemeenschap met penetratie. In zijn verhandelingen over de seksuele theorie uit 1905 beschrijft hij kussen op een zeer onromantisch manier: ‘Een bepaalde vorm van aanraking, die van de wederzijdse lippenmucosa, heeft als kus bij veel volken (waaronder de meest geciviliseerden) een hoge seksuele waarde gekregen, hoewel de betrokken lichaamsdelen niet tot het geslachtsapparaat behoren, maar tot de toegang van het spijsverteringskanaal.’

Mysterie van de dag: waarom sluiten we onze ogen bij het kussen?

Weet men of Freud in zijn privéleven zelf een zoener was?

Haarkötter: Hij stelde zichzelf op als een aseksuele kluizenaar die alleen zijn leer diende. Hij had een charmante vrouw, met wie hij tijdens hun verloving veel brieven uitwisselde, maar hij zou zich naar verluidt niet hebben overgegeven aan iets wat niet voor voortplanting diende. Na de geboorte van zijn laatste kind, Anna, zou hij nooit meer seks hebben gehad.

In welke delen van de wereld wordt er niet gekust?

Haarkötter: De verspreiding van het kussen vanuit de Kaukasus is goed op een wereldkaart te traceren. De Indo-Europese cultuur heeft het kussen over de wereld verspreid, van India tot aan de Atlantische kust. Buiten deze gebieden wordt er alleen gekust waar Europeanen in koloniale tijden zijn gekomen. In de culturen van het Zuiden en het Verre Oosten wordt niet gekust. En als het wel gebeurt, dan absoluut niet in het openbaar. Daar bestaan zelfs wetten tegen kussen.

Die bestaan ook in de Verenigde Staten.

Haarkötter: Ja, in een stadje in de staat Nevada mogen mannen met een snor niet zoenen, in Wisconsin geldt een kusverbod in alle treinen, en in Florida mogen mannen de borsten van hun echtgenote überhaupt niet kussen. Maar ook bij ons bestond er nog niet zo lang geleden een wet die kussen verbood: in Oostenrijk was het tijdens de coronapandemie verboden om in het openbaar te kussen.

Was kussen vroeger beter of slechter dan nu?

Haarkötter: De antieke Griekse cultuur vierde het kussen. Het werd afgebeeld op vazen en schilderijen, en er werden toneelstukken over geschreven. Maar voor de Grieken speelde kussen geen rol bij de voortplanting want mannen en vrouwen kusten elkaar niet. Het waren vooral mannen onderling die kusten. De Grieken vierden het kussen op homoseksuele wijze: de oude, bebaarde man, vermoedelijk een filosoof, kuste de baardloze jongeman, een atleet, een olympische kampioen. De Romeinen kregen er dan weer niet genoeg van. Ze ontwikkelden een heel systeem van kussen: ze maakten onderscheid tussen kussen onder vrienden, kussen binnen families en kussen die alleen geliefden uitwisselden. Voor elke variant was er een apart woord. Jammer genoeg worden die woorden zelden onderwezen in de lessen Latijn.

Ik was verrast te lezen hoeveel er vroeger in de kerk werd gekust.

Haarkötter: Kussen onder vrienden werd door de vroegchristelijke kerk verspreid en vond zijn weg naar de eerste christelijke gemeenschappen. In de vroege kerk was er de oproep van de apostel Paulus: ‘Groet elkaar met een heilige kus!’ Aan het einde van de bijeenkomsten van christelijke gemeenschappen moesten alle aanwezigen elkaar kussen. Het ging er heel democratisch toe. Broeders en zusters waren allen gelijk voor God. Gelijken kussen elkaar. En kussen is plezierig. De vroege christenen integreerden dus plezier in hun kerkdiensten. Dat heeft zeker bijgedragen tot de aantrekkelijkheid van die jonge, frisse religie.

Hoe en wanneer heeft de katholieke kerk dit kunnen omkeren?

Haarkötter: Dat heeft eeuwen geduurd. De katholieke kerk heeft, net als de psychoanalyse, kussen gekoppeld aan seksualiteit. Dat toont aan dat ze het niet helemaal begrepen hebben. In eerste instantie stopte men met het gemengd kussen tijdens kerkdiensten. Vervolgens introduceerde men de zogenaamde ‘kustafels’ (of ‘paxtafels’, nvdr): gelovigen kusten een stukje hout, dat ze vervolgens aan de volgende kerkganger doorgaven. Op een gegeven moment kusten alleen nog de geestelijken, totdat paus Innocentius III in de hoge middeleeuwen ook dat verbood. Sindsdien werd de katholieke kerk de plezierloze organisatie die ze tot op de dag van vandaag is.

Kan kussen ook een revolutionair karakter hebben?

Haarkötter: Zeker! Hier, in onze laat-kapitalistische westerse samenlevingen, merken we daar niet veel meer van. Maar als je een paar uur naar het oosten vliegt, naar de Saudische hoofdstad Riyad bijvoorbeeld, en daar je levenspartner in het openbaar kust, zul je snel merken welke revolutionaire kracht er van kussen uitgaat – en hoe gevaarlijk het kan zijn. Sinds de jaren zestig waren ‘kiss-ins’ in het Westen een vorm van protest, en in de jaren zeventig kusten homoseksuelen in Canada elkaar in het openbaar om op te komen voor hun rechten.

Moeten we weer meer kussen?

Haarkötter: Een geslaagde kus is een bron van grote levensvreugde, een bron van communicatie die we op geen enkele andere manier kunnen bereiken. Wat we met een kus zeggen, kunnen we niet in woorden uitdrukken. Het omgekeerde is ook waar: als we stoppen met kussen, geven we een vorm van taal op. We worden minder expressief en voelen minder. Op dit moment zou het zeker geen kwaad kunnen om onze positieve gevoelens jegens elkaar meer te uiten. Een ‘kiss-in’ voor vrede zou misschien een goed idee zijn.

Maar een kus die niet op vrijwilligheid is gebaseerd, is geen echte kus, schrijft u.

Haarkötter: Ja, want communicatie werkt alleen op basis van wederkerigheid. Daarom is een kus alleen een kus als we het allebei willen. Je kunt iemand geen kus opdringen. De ‘kus’ die Luis Rubiales, de voorzitter van de Spaanse voetbalbond, op het WK vrouwenvoetbal gaf aan speelster Jennifer Hermoso, was geen kus. Het was een aanval.

Zorgt kussen voor betere seks?

Haarkötter: Wetenschappelijk kan ik dat niet beantwoorden. Maar persoonlijk zou ik zeggen: seks wordt meestal beter naarmate het langer duurt. En kussen is een goede manier om de daad te verlengen.

Seksuologen raden mensen die meer seks willen aan om hun partner in het dagelijks leven vaker en langer te kussen.

Haarkötter: Dat bevestigt mijn hypothese dat kussen communicatie is. Door je geliefde in het dagelijks leven te kussen laat je steeds opnieuw zien dat je de ander leuk en aantrekkelijk vindt, dat je zo dicht mogelijk bij de ander wilt zijn. Dat is zeker goed voor de relatie.

Waarom sluiten we onze ogen tijdens het kussen?

Haarkötter: Dat geldt vooral voor de romantische kus. Bij de socialistische broederkus of de begroetingskus doen we dat niet per se. Interessant is ook dat 75 procent van de mensen bij een romantische kus hun hoofd naar rechts kantelt en slechts 25 procent naar links. Waarschijnlijk sluit je je ogen om je beter te kunnen concentreren op deze bijzondere vorm van communicatie. Je wilt geen afleiding, geen visuele prikkels.

Merk je bij de eerste kus of de ander bij je past, of ontwikkelt kussen zich in een relatie?

Haarkötter: Zoals bij elke vorm van communicatie zijn er mensen met wie we ons beter verstaan en anderen bij wie het minder goed klikt. Maar het kan ook gebeuren dat het gewoon in het begin niet zo goed lukt, dat je eerst de ‘codes’ van de ander moet leren kennen.

Wat is het mooiste aan kussen?

Haarkötter: Dat er echte gelijkwaardigheid is want alle geslachten kussen met hetzelfde lichaamsdeel. Bij heteroseksuele seks, waar de geslachtsorganen voor asymmetrie zorgen, is dat helemaal anders. In combinatie met onze maatschappelijke rolpatronen wordt geslachtsgemeenschap vaak een gecompliceerde en vrij ondemocratische aangelegenheid. Bij het kussen sluiten we onze ogen, we willen dus niet eens zien hoe de ander eruitziet, hoe hij of zij is gebouwd of wat hij of zij tussen de benen heeft. Ook leeftijd speelt geen rol. Dat maakt kussen op een interessante en charmante manier iets wat ons gelijkwaardig maakt. Tegelijkertijd is het ook een bron van plezier.