Tegen 2030 wordt pancreaskanker de op een na dodelijkste kanker in de westerse wereld. Wat maakt die kanker zo fataal en hoe herkent u hem? ‘We kunnen onmogelijk iedereen vanaf 50 jaar onder de scanner leggen’, zegt pancreaschirurg Nouredin Messaoudi (UZ Brussel).
Pancreaskanker (of alvleesklierkanker) is wereldwijd aan een opmars bezig en stijgt bovendien in het lijstje van meest dodelijke kankers. ‘We verwachten dat pancreaskanker over zes jaar op de tweede plaats zal staan van kankergerelateerde sterftes, na longkanker’, zegt professor en pancreaschirurg Nouredin Messaoudi (UZ Brussel).
‘Pancreaskanker is een erg agressieve ziekte, maar het heeft ook te maken met de vooruitgang die we boeken in de behandeling van andere types kanker, zoals long-, darm- en borstkanker. Voor longkanker is er enorm veel geïnvesteerd op het vlak van immunotherapie, bij borstkanker kiezen we nu meer voor een gepersonaliseerde aanpak.’
Risicofactoren
Ook de toename van het aantal gevallen heeft een impact op de sterftecijfers. In 2021 kregen volgens het kankerregister zo’n 2200 mannen en vrouwen de diagnose. Dat is een verdubbeling tegenover 15 jaar geleden.
Twee derde van de pancreaskankers wordt rechtstreeks veroorzaakt door roken.
Die opmars is te wijten aan verschillende risicofactoren. ‘Een van de belangrijkste is de vergrijzing’, stelt Messaoudi. ‘De gemiddelde leeftijd voor pancreaskanker is 70 jaar. En hoe ouder we worden, hoe hoger het aantal diagnoses. Ook de obesitas- en diabetesepidemie spelen een rol. Daarnaast wordt twee derde van de pancreaskankers rechtstreeks veroorzaakt door roken. Hoewel we het afgelopen decennium een stabilisering en zelfs een daling van het rookgedrag hebben gekend, is dat effect vandaag nog niet zichtbaar in de prevalentie van pancreaskanker. De huidige toename is dus nog een gevolg van het feit dat we twintig tot dertig jaar geleden meer rookten dan nu.’
Op individueel niveau zal een afslankmedicijn als Ozempic geen pancreaskanker voorkomen.
Dat het aantal diagnoses van pancreaskanker zal dalen dankzij de opkomst van de afslankmedicijnen Ozempic en Wegovy, die de obesitasepidemie wellicht een halt zullen toeroepen, is volgens Messaoudi te kort door de bocht. ‘Mogelijk zal een gewichtsafname op populatieniveau een effect hebben op de globale cijfers, maar op individueel niveau zal Ozempic geen pancreaskanker voorkomen. Er is nog altijd de leeftijd, die we vooralsnog niet kunnen terugdraaien. En ook genetische factoren spelen mee.’
Verschillende symptomen
‘Ik heb dat zo goed als meteen aanvaard. Dat ik die kanker heb én dat het binnenkort gedaan kan zijn’, was de reactie van zanger Arno Hintjens, die in 2022 aan pancreaskanker overleed, op zijn diagnose. Een diagnose betekent inderdaad geen goed nieuws. De gemiddelde overleving bedraagt minder dan een jaar. Slechts 8 procent van de patiënten is na vijf jaar nog in leven. Als er uitzaaiingen zijn, is dat zo goed als nul procent.
De belangrijkste reden voor die lage overlevingskansen is de vaak late diagnose. Een stille doder, zo wordt de ziekte genoemd. Als de eerste symptomen opduiken en de juiste diagnose wordt gesteld, is de tumor al zo gegroeid dat het meestal te laat is.
‘De pancreas is een langwerpig orgaan diep in de buik’, legt de chirurg uit. ‘Afhankelijk van waar de tumor zich bevindt, krijg je andere symptomen. Groeit de tumor in de kop van de pancreas, dan raakt het galkanaal geblokkeerd en krijgt de patiënt geelzucht. Bevindt de tumor zich ergens bij de staart van de alvleesklier, waar minder structuren aanwezig zijn, dan kan hij zodanig groeien dat er al uitzaaiingen zijn voor we hem detecteren. Meestal zijn de klachten dan sluimerend aanwezig, zoals vage buikpijn, rugpijn, maagpijn, verminderde eetlust en gewichtsverlies. Zulke symptomen kunnen wijzen op meer frequentere aandoeningen. Denk maar aan pijn in de maagstreek, die heel wat verschillende oorzaken kan hebben. Daardoor raakt de werkelijke diagnose ondergesneeuwd. Ook een diagnose van diabetes op latere leeftijd is een belangrijk alarmsignaal.’
Slechts 20 procent van de patiënten komt in aanmerking voor een operatie. Vaak is de tumor rond belangrijke bloedvaten in de buik ingegroeid, waardoor hij moeilijk verwijderbaar is. Of er zijn al uitzaaiingen naar andere organen.
Door de heterogeniteit van het ziektebeeld kunnen we niet één specifiek middel inzetten om de tumor te bestrijden.
‘In dat laatste geval is palliatieve chemo de enige mogelijkheid’, zegt Messaoudi. Nog een pijnpunt is dat pancreaskanker vele gezichten heeft. ‘Het is niet één type kanker, maar wel een rist genetische mutaties en microscopische representaties. Door die heterogeniteit van het ziektebeeld kunnen we niet één specifiek middel inzetten om de tumor te bestrijden. Daarom is wetenschappelijk onderzoek essentieel om beter te begrijpen wat de ziekte zo hardnekkig maakt en zo tot individuele behandelingen te komen.’
Preventieve bloedtest
Messaoudi is ervan overtuigd dat een gezondere samenleving een duidelijke impact kan hebben op de cijfers. ‘Al is dat een werk van lange adem. De mens is niet altijd de beste leerling als het gaat over een gezonde levensstijl. We weten dat obesitas niet goed voor ons is, maar toch blijven we onze bourgondische levensstijl aanhouden. We weten ook dat sporten gezond is, maar we doen het niet.’
Naast meer preventie is een vroege detectie een belangrijke factor waarop ingezet moet worden. Bij een vroege diagnose is de kans op overleving groter. Vandaag worden risicogroepen die familiaal belast zijn of een BRCA-mutatie hebben, geïdentificeerd en gericht preventief gescreend. Ook patiënten met slijmproducerende pancreas-cysten, die in een later stadium kunnen uitgroeien tot kanker, krijgen extra opvolging en ondergaan eventueel een preventieve ingreep.
Een algemene bevolkingsscreening voor pancreaskanker is volgens Messaoudi op gezondheidseconomisch vlak vandaag niet haalbaar. ‘We kunnen onmogelijk iedereen vanaf 50 jaar onder de scanner leggen.’
De pancreaschirurg voelt wel enige enthousiasme voor zogenaamde liquid biopsies. ‘Dat zijn bloedstalen waarin tumor-dna kan worden gedetecteerd via een bloedafname. Hoewel liquid biopsy nog in zijn kinderschoenen staat, geloof ik sterk dat dit de toekomst wordt.’