Oosterse therapieën voor het Westen: genezen ze ons of maken ze ons nog zieker?

In Australische newagegemeenschappen, in de woestijn van Nevada en in de wetenschap onderzocht Jan De Deken, auteur van Melk, honing, kerosine: op reis naar de gelukkigste en ongelukkigste plaatsen ter wereld, hoe uit het Oosten geplukte therapieën voor steeds meer westerlingen niet alleen mentale en lichamelijke, maar ook identitaire en spirituele putten dempen. ‘Mindfulness is opium voor het volk geworden.’

Vooraleer hij aan een optreden begint, gaat muzikant Tim Stokes weleens een uur in zijn tuin zitten mediteren. ‘Ik vind er rust, troosting en verbondenheid in. Leven is lastig. Yoga en mindfulness helpen me om door de moeilijke periodes heen te komen.’

Mediteren is genezen van interne en maatschappelijke kwalen, vindt Stokes. Een visie waarmee hij uitgerekend in Byron Bay geen innovatieprijs zal winnen. De uiterste oostpunt van het Australische vasteland is een magneet voor mensen die ‘ nine-to-five‘ en ‘carrière’ vuile woorden vinden. Voor al wie niet langer wil meedraaien in het kapitalistische raderwerk. ‘Eigenlijk hebben de Australiërs alles. De natuur is ongelofelijk, het klimaat perfect. Mensen hebben grote huizen, twee of drie auto’s en een flatscreen-tv’, zegt Silvana van Dijk, een naar Australië geëmigreerde Nederlandse. ‘En toch zijn ze ongelukkig. Dus zoeken ze naar iets anders.’

Dat ‘iets’ is Byron Bays belangrijkste inkomstenbron. Iets-gerichte Australiërs en een groeiende groep Europeanen komen hier graag een zinrijk leven als meditatiejunkie leiden, zij aan zij met surfers, kunstenaars en andere gildebroeders van het gezapige leven. Wie iets zoekt, zal hier iets vinden, al is het maar omdat het hun in overvloed wordt aangereikt door zij die menen het al gevonden te hebben. Feng shui, yoga, traditionele Chinese geneeskunde, reiki, tegendraadse christelijke spin-offs – Byron Bay telt zoveel zweverige stromingen dat het lokale esoterische luchtverkeer drukker is dan de Brusselse spits. Goeroes en gelukzoekers, broederlijk in de file op de rijksweg naar eeuwige zaligheid. In Byron Bay wordt niet gedieet maar ontgift. Opscheppen doe je met wijze uitspraken van je goeroe in plaats van met een dure wagen. Vier maanden gaan mediteren in de bergen is het lokale equivalent van ’s zondags een ijsje eten in het park. ‘Heel intensief, hoor, zo’n lange retraite’, zegt Stokes. ‘Tijdens die eindeloze stiltes kan het lawaai van mijn eigen gedachten ondraaglijk zijn.’

Maar werken ze ook? Ja, zegt gezondheidseconoom Lieven Annemans. Of toch sommige vormen ervan. ‘Yoga en meditatie zijn heel heterogeen, je kunt niet alle praktijken over dezelfde kam scheren. Maar van bijvoorbeeld mindfulness, sahaja yoga en transcendente meditatie zijn de effecten op ons mentale welbevinden ondertussen wetenschappelijk vrij goed onderbouwd. Ze versterken delen van de neocortex, het systeem in de hersenen dat we onder andere gebruiken om aan reflectie te doen. Dat maakt mensen weerbaarder tegen de maatschappelijke kwalen die we vandaag de dag courant tegenkomen, zoals een te hoge werkdruk en toegenomen afstandelijkheid en individualisme.’ Dat is geen overbodige luxe, zegt Annemans, die aan de Universiteit Gent een leerstoel bezet die het geluk van de Belgen onderzoekt. ‘Onze welvaart stijgt, maar ons geluksniveau stagneert al vijftien jaar. Volgens sommige studies worden we zelfs ongelukkiger.’

Dat yoga en mindfulness almaar breder ingang vinden, ziet Annemans in dat licht als een positieve evolutie. ‘We zijn het gewoon om ons lichaam in conditie te houden, maar doen niets om het brein te trainen. Yoga en meditatie kunnen die leemte vullen.’ Zo helpt mindfulness bij de preventie van depressie en bij het omgaan met stressvolle omstandigheden. Meditatie verlaagt de kans op een hartaanval gevoelig.

Wel erkent Annemans dat het meeste onderzoek over mindfulness en yoga de kortetermijneffecten belicht. ‘Niet omdat er geen langetermijneffecten zouden zijn, maar omdat zulk onderzoek duur is en helaas niet prioritair gefinancierd wordt.’ Ook zijn de onderzoeksresultaten niet eenduidig. ‘De evidencebased-fundamentalisten zullen mindfulness en yoga nog altijd naar de prullenbak verwijzen. Zolang een gezondheidseffect niet is aangetoond bij pakweg 500 mensen over zoveel jaar in een dubbelblind gerandomiseerde studie, geloven ze er niets van. Dat is veel te categorisch denken. Wetenschappers laten zich weleens verleiden tot de illusie van het gemiddelde. Een bepaalde techniek kan gemiddeld een heel licht effect hebben, maar bij verschillende individuen enorm fluctueren. De vraag is dus niet zozeer ‘Werkt yoga?’, maar ‘Voor wie werkt yoga?’ Als we een techniek afschrijven omdat het gemiddelde effect matig is, dan kunnen we evengoed met antidepressiva stoppen, want die zijn ook maar effectief bij ongeveer de helft van de mensen die met depressie kampen.’

Dat mindfulness en yoga uit oosterse religies geplukt werden, helpt hun zaak niet vooruit, zegt psychoanalyticus Paul Verhaeghe (UGent). ‘We noemen dat alternatieve therapieën omdat ze niet stroken met ons cognitief-rationele denkkader. Niet-westerse methodieken zijn vaak meer op de praktijk en op het lichaam gericht. Daar verliezen we de pedalen, plots wordt het heel alternatief. Zodra zo’n therapie in het Westen opgenomen wordt, is het bijna automatisch verdacht. Toen de cognitieve gedragstherapie mindfulness introduceerde, haakten veel academici af. Vaak wordt geargumenteerd dat je zulke technieken zelf moet praktiseren om hun werkzaamheid te vatten. Een hardcorewetenschapper lacht dat onmiddellijk weg: “Je moet het kunnen bewijzen.” Maar die evidencebased practice wordt binnen de wetenschap almaar meer in vraag gesteld.’

Compensatie-industrie

Evidencebased, gerandomiseerd of niet, dubbelblind of ziende blind ontleed: het zal de duizenden zoekers in de zogenoemde Rainbow Region een zorg zijn. In de straten van Byron Bay staan mindfulness en yoga broederlijk naast kristalgenezing en surfplanken in de uitverkoop. ‘ Tarot, aura-soma, Egyptian oracle, energy healing, channeling, reiki, massage. Special: choose a combination of any three and have a 90 minute treatment‘, staat op een affiche die helingzoekers zelf laat beslissen welke welzijnscocktail ze willen nuttigen.

Ook Crystal Castle & Shambhala Gardens, een spiritueel centrum in de heuvels van het nabijgelegen Mullumbimby, mikt op zulke kant-en-klaarvervulling à la carte. Op maandag is er ‘een tuinwandeling inclusief meditatie en mindfulness’. Woensdag is plantendag. Dinsdag en donderdag worden voor kristallenervaringen gereserveerd. Een deel van de bezoekers komt deze kant uit voor een wandeling tussen de vele mineralen in de tuin, waar stenen die in concentrische cirkels liggen als ‘wandelpad voor spirituele reflectie en meditatieve oproep’ worden gepromoot. Anderen komen om te genezen, zegt Ian Jeffery, de conciërge van het centrum en tevens therapeut. Jeffery vertelt over de wichelroede die hem hierheen leidde. Over de Tibetaanse monniken waarmee hij de vredesstoepa bouwde. ‘Wanneer je aan de wielen met Tibetaanse tekens draait, komen vijftien miljoen gebeden van goede wil vrij in de atmosfeer’, demonstreert hij zijn meesterwerk. Enkele omaatjes knikken enthousiast.

Als therapeut focust Jeffery zich op wat hij intuïtief lichaamswerk noemt. ‘Ik kan de geluidsfrequenties in het lichaam horen, zoals een morsecode. Met mantra’s en geluiden kan ik nieuwe frequenties introduceren en zieke cellen helpen genezen.’ Ian zegt dat hij mirakels heeft verricht bij zieke patiënten. ‘Maar in essentie is dit werk hetzelfde als mijn vorige job. Ik was meubelmaker. Vroeger werkte ik met hout, nu met mensen. Het is net zo goed handenwerk.’

Je kunt er de straten van Mullumbimby en Byron Bay mee plaveien, de helers die zichzelf van hout- tot mensenbewerker hebben omgeschoold. Ze vinden gretig aftrek bij al wie hierheen trekt in de hoop genezing of geluk te vinden. Baat het niet, dan schaadt het niet, argumenteren ze. Maar schaden kan het wel degelijk, zegt psychiater Edel Maex, afdelingshoofd van de stresskliniek van Ziekenhuis Netwerk Antwerpen en de man die mindfulness in België introduceerde. ‘In op het eerste gezicht onschuldige experimentele praktijken schuilt een groot gevaar. Ik heb mensen psychotisch weten worden van een veel te zware boeddhistische retraite. Je wilt niet weten hoeveel veiligheidsmechanismen ik in mijn mindfulnesssessies inbouw om patiënten niet te beschadigen.’

Nog een gevaar is dat mindfulness dreigt te verwateren, wanneer het samen met mantra’s, zweethutten en tarotkaarten op de grote hoop esoterische therapieën wordt gegooid, zegt Maex. ‘Yoga is daar ook het slachtoffer van geworden. De grote uitdaging is om de kwaliteit te bewaken, maar dat is moeilijk, aangezien mindfulness nog altijd heel hardnekkig in die zweverige sfeer ondergebracht wordt. Dat creëert ook valse verwachtingen. Mensen komen met een gecommercialiseerde versie van mindfulness in aanraking en geloven dat ze bij ons in de kliniek de heilige graal zullen vinden. Dat ze na acht weken van al hun stress verlost zullen zijn. En dat is natuurlijk niet realistisch.’

Ook Lieven Annemans waarschuwt voor een geluksindustrie waarin yoga en mindfulness hun curatieve context verlaten en in verdunde dosis geïnjecteerd worden in wellness- en vakantiepakketten. ‘Dat is een compensatie-industrie, waarin mensen genot gaan zoeken om hun ongelukkig zijn te compenseren. Sommige vormen van yoga zijn zinvol als je ze inzet om je brein te trainen, om beter met moeilijke situaties te kunnen omgaan. In die genotssfeer, daarentegen, worden allerlei meditatievormen ten onrechte aangereikt als methode om gelukkiger te worden.’

Annemans en Maex weten dat het vechten tegen de bierkaai is. Crystal Castle ligt niet wakker van de homeopathische verdunning van zijn mindfulness of boeddhistische leer. Wel heeft het met zorg de prijzige boeken- en mineralenwinkel een prominente plaats gegeven. De kristallen bollen staan in de aanbieding: 30 procent korting. Je telt er nog altijd 5700 euro voor neer. Een foto van de eigenaars met de dalai lama staat als ultiem verkoopargument tussen de koopwaar te blinken, niet minder protserig dan de tronie van Piet Huysentruyt op kippenbouillon in de supermarktrekken prijkt.

Openbaring in de woestijn

Ook in de rest van de westerse wereld is de verregaande commercialisering van yoga en mindfulness geen toekomstperspectief meer. Meer dan in de gezondheidszorg of in de wetenschap zijn ze booming business in de wellnessindustrie. In Nederland bereikt het helemaal aan geluk gewijde magazine Happinez maandelijks 443.000 lezers. Meditatie en yoga worden er naadloos vervlochten met tips van geluksexperts en met de eigen webshop vol chakrastenen, kleurige yogabroeken en universeel-energetisch verantwoorde matjes om je ochtendlijke neerwaartse hond op te oefenen. De redactie van het maandblad wist vorige zomer 3000 lezers naar haar driedaagse geluksfestival te lokken.

’54 procent van de Amerikaanse trendsetters tussen 14 en 34 doet aan mindfulness’, beweert Cassandra, een consultancybureau dat voor bedrijven trends voorspelt, in een persbericht dat de titel ‘ Mile-High Meditation Club‘ draagt. Almaar meer luchtvaartmaatschappijen bieden hun passagiers meditatie en yoga aan, om te ontspannen of in slaap te vallen. Volgens Cassandra volgen ze daarmee het lucratieve pad van de meditatieapps, die alleen in 2017 meer dan honderd miljoen dollar genereerden.

Edel Maex staat met grote ogen te kijken naar de wereldwijde hype waar mindfulness deel van is gaan uitmaken. ‘Er moet een behoefte aan zijn, anders zou dit niet gebeuren. Maar je kunt je de vraag stellen welke behoefte hier precies wordt ingevuld. Voor mij is mindfulness een op boeddhistische meditatie geïnspireerde therapie die beantwoordt aan een verlangen om even uit de ratrace te stappen en stil te staan. Het is niet iets wat je móét doen; de complete autonomie van het individu staat centraal. Maar almaar meer zie je het gerecupereerd worden door goeroes en sekteachtige bewegingen die iets dwingends praktiseren dat niets meer met mindfulness te maken heeft. Mensen die verloren lopen, vallen voor de antwoorden die zij pretenderen aan te bieden. Mindfulness is opium voor het volk geworden, tegen onze bedoelingen in. Net zoals religie dat was volgens Karl Marx. Het is een nieuwe illusie die mensen zichzelf aanpraten. In tegenstelling tot wat Marx dacht, heeft rijkdom er blijkbaar niet toe geleid dat mensen minder behoefte aan die illusies hebben.’

Diana Carr, voor in de twintig, moet niet lang nadenken over de vraag vanuit welke behoefte zij vanochtend haar kat-koestretching heeft gedaan. ‘Ik wil de essentie van onze planeet begrijpen. Ik ben al jaren op zoek naar wat je mijn god zou kunnen noemen: de reflectie van onze eigen mogelijkheden, de energie die ons samenbrengt.’

Deze week zoekt Carr die goddelijke essentie in Sacred Spaces Village, een van de vele rond alternatieve therapieën en newagespiritualiteit opgebouwde themakampen op het Burning Man-festival. Elk jaar trekken zo’n 50.000 festivalgangers naar een uitgedroogde meerbedding in Black Rock Desert, een broeihete woestenij in Nevada die tijdens de week van de Amerikaanse Dag van de Arbeid traditiegetrouw wordt omgedoopt tot Black Rock City. In die tijdelijke stad rijzen honderden kunstinstallaties, meditatiecentra, barretjes en discotheken op uit het woestijnzand. Burning Man staat in de buitenwereld vooral bekend als een van de wildste feesten op aarde, een in lsd gedrenkt Woodstock 2.0 voor te laat geboren hippies en Silicon Valley-yups die uit hun comfortzone willen treden. Maar de feestjes, alcohol en drugs interesseren Carr niet. ‘Ik wilde absoluut in dit themakamp verblijven. Het heeft de beste workshops en het hele kamp is volgens heilige geometrie opgebouwd. Mijn eerste Burn, vorig jaar, was een openbaring. Toen begon ik intensief te mediteren, waardoor mijn persoonlijke ontwikkeling in een stroomversnelling kwam. Het is hier makkelijk om gelijkgezinden te vinden.’

Met zorgvuldige toewijding schikt ze enkele stenen op het altaar dat ze aan het bouwen is voor Ganesha, de hindoegod van het nieuwe begin. Al is dat nieuwe waar Carr naar streeft ondertussen ook alweer toe aan zijn gouden jubileum. Al in de jaren zeventig bracht de newagebeweging alternatieve therapieën uit het Oosten samen met esoterisme dat uit andere culturen werd geplukt. Toch ziet Burning Man vooral in de laatste tien jaar een explosie aan spiritueel geïnspireerde themakampen. Kies een stroming in de esoterische oceanen en je kunt ze hier bezeilen, van chakra’s en de Maya-kalender tot tantrische yoga en een dozijn sjamanistische strekkingen. De oprichters van Burning Man, die in oorsprong een libertair kunstenfestival beoogden, zagen het evenement met verbazing vervellen tot een seculier bedevaartsoord.

Zelfs fanatieke ravers zakken niet langer alleen met een koffer vol designerpillen, maar ook met een zelf uitgeschreven bouwvergunning voor wat grondig mentaal renovatiewerk af naar de woestijn. Ze vinden elkaar in een monumentale, uit recyclagehout opgetrokken tempel die op het einde van de week in brand wordt gestoken. De tempel is het spirituele hart van Black Rock City. Er wordt geslapen, gemediteerd, geluisterd naar de hypnotiserende klokken en gongs en naar de grijsaard die repetitieve sjamanistische bezweringen uit het Amazonewoud prevelt. Het was beeldhouwer David Best die in 2000 de eerste tempel bouwde. ‘Ter ere van een vriend die was overleden bij een motorcrash. Anderen begonnen boodschappen op de muren te schrijven, voor een overleden familielid, een vriend of een huisdier. De organisatoren vroegen om het jaar nadien opnieuw een tempel te bouwen. Zo’n vijfhonderd mensen lieten toen boodschappen achter. Ik schat dat het er dit jaar tienduizend zijn.’

Weinig passanten kunnen hun tranen bedwingen wanneer ze langs muren vol emotionele, vaak tragische boodschappen slenteren. Voor heengegane familieleden, voor een verloren liefde, voor moeders die vechten tegen leukemie. Iemand strooit menselijke as uit. Even verderop is de sfeer wel uitgelaten, er is een huwelijk aan de gang. ‘We zijn al getrouwd voor de wet, omdat het van ons verwacht werd. Maar dit is de ceremonie die voor ons van tel is, omdat we Burning Man als onze échte familie beschouwen’, zegt de kersverse bruidegom.

De eenendertigjarige Alex uit Minnesota, die met tranen op de wangen in een hoekje van de tempel zit, herkent dat gevoel. ‘Het is pijnlijk, maar ik kan gemakkelijker mijn emoties delen met wildvreemden hier dan met mijn familie en beste vrienden. Mijn ouders vinden troost in de kerk. Ze hebben me streng christelijk opgevoed, maar ik voel me niet thuis in die godsdienst. In geen enkele, trouwens. Een religie aanhangen is zo gemakkelijk. Maar iedereen heeft behoefte aan rituelen, aan iets heiligs. In deze tempel wordt niemand buitengesloten. Spiritualiteit wordt hier niet aan een set regels en dogma’s gekoppeld. Je kunt gewoon je eigen intuïtie volgen.’

Buffetreligieuzen

Burning Man is allang geen festival meer. Het is een subcultuur die wereldwijd zijn tentakels heeft uitgestrekt. Wat al die Burners met elkaar gemeen lijken te hebben, is dat ze kinderen zijn van het individualisme, de enige echte doctrine waarbinnen ze zijn grootgebracht. Spiritueel zijn ze kikkers die zich hebben ingegraven in de modder om een lange winter te overleven. Hier ontwaken ze. Hoe westers die diagnose en remedie zijn, blijkt uit het haast pijnlijke gebrek aan etnische verscheidenheid. Black Rock City kleurt voor 90 procent blank, in scherp contrast met het multiculturele Californië, waar het leeuwendeel van de Burners vandaan komt. Dat Afro-Amerikanen, Aziaten en latino’s veel sterker ingebed zijn in hun gemeenschappen en tradities, is daar niet vreemd aan. Vaker hebben ze hechte familiebanden en hun eigen waarden en geloof. Ze hebben hun zingeving al gevonden en voelen de behoefte aan een alternatief niet zo sterk.

Blanke Europeanen, Amerikanen en Australiërs kloppen zich trots op de borst dat ze zijn losgekomen van bijgeloof en religieuze regelneverij, maar tegelijk laat het een leemte achter. Die put proberen ze te dempen op de enige manier die ze kennen: door spiritualiteit te consumeren. Op Burning Man, via meditatieapps of bij een mindfulnesscoach. Door eurobiljetten op tafel te gooien, hopen ze de spiritualiteit te vinden die de generaties voor hen in hun zoektocht naar materiële rijkdom en ontvoogding ergens onderweg verloren zijn. Ze bekeren zich niet tot een totaalpakket zoals boeddhisme of hindoeïsme, maar plukken er alleen de yoga uit en vlechten die in hun eigen logica, als buffetreligieuzen die alleen de hapjes eruit pikken die ze lekker vinden.

Dat net yoga en mindfulness het zo goed doen, hoeft niet te verbazen. De verwesterde versies ervan delen die basis waarin de autonomie van het individu centraal staat, zoals Edel Maex al aanstipte. ‘Enerzijds hou ik mijn hart vast wanneer ik westerlingen een nieuw soort spiritualiteit zie creëren waarbij ze mindfulness betrekken’, zegt Maex. ‘Anderzijds wordt er nodeloos schamper gedaan over die bricolage, waarbij mensen uit de supermarkt der religies plukken en hun eigen levensbeschouwing gaan uitvinden. Religie is de laatste burcht die nog niet door de moderniteit ingenomen was. Dat individuen zelf een wereldbeeld durven te kiezen is een positieve ontwikkeling. Helaas vrees ik dat het weer tot nieuwe illusies en identitaire kliekjes zal leiden.’

Paul Verhaeghe ziet dat iets optimistischer. Hij evalueert identiteiten in functie van de effecten die ze hebben op het lichaam. ‘In religieuze identiteiten, zoals de katholieke, was het lichaam vuil en zondig. Die maakten plaats voor de neoliberale identiteit, die nu de dominante is en die wordt gekenmerkt door het nastreven van perfectie en succes, en het etaleren daarvan. Die identiteit verplicht mensen tot altijd maar meer, waardoor ze zichzelf voorbijhollen en langdurig ziek worden. Uit hoofde van de ideologie worden die ziektes individueel gekaderd, terwijl het in realiteit een maatschappelijk probleem is dat naar de fundamenten van dat neoliberalisme gaat. En dan zie je out of the blue bewegingen ontstaan, zoals yoga en mindfulness, die dat lijf weer centraal gaan stellen. Dat individuen daaraan een identiteit ontlenen, is een zeer goede zaak. Het zal hen helpen om een gezondere identiteit te ontwikkelen.’

De klucht van die Burner-identiteit is dat ze haar relevantie haalt uit de nevenschade van de neoliberale samenleving, maar tegelijk onderschraagd wordt door de winnaars ervan. De meeste Burners zijn welgestelde, professioneel succesvolle mensen. Het neoliberale systeem dat Verhaeghe beschrijft heeft hen rijk gemaakt én in een identiteitscrisis gestort. Dus leggen ze duizenden dollars op tafel om in luxecampers die identiteit op de minst vanzelfsprekende plaats ter wereld terug te vinden: in de woestijn. Thuiskomen, noemen Burners het. Thuis is de plaats waar rituelen en gedeelde waarden gerestaureerd worden. Waar de Burners liefst het hele jaar zouden zijn. Maar dat kan niet, dus nemen ze de waarden die de gemeenschap uitdraagt – principes zoals participatie, inclusie, een gifteconomie en radicale zelfredzaamheid – mee naar hun eigen dorpen en steden.

Verhaeghe ziet daarin mogelijkheden om die identiteit verder te versterken, maar schat de kans op het tegenovergestelde hoger in: dat die nieuwe identiteit wordt opgeslokt door de dominante cultuur en zo haar kracht verliest. ‘Dan zal ze bovendien die dominante cultuur mee in stand helpen houden, zoals dat nu al met yoga en mindfulness gebeurt. We hebben meditatie nodig omdat we massaal de verkeerde richting uitwandelen, maar zetten het in als middel om nog verder te kunnen gaan. Je kunt dan wel zeggen dat mindfulness nog altijd beter is dan een kalmeermiddel, maar fundamenteel zal er niets veranderen.’

Bieryoga

Lieven Annemans herkent dat. ‘Tijdens ons onderzoek vertelde een respondent dat hij en zijn collega’s sinds kort op het werk weerbaarheidstraining krijgen van een psycholoog. Maar hun baas is een psychopaat die de boel terroriseert. Hem leek het dat de directie het personeel weerbaarder probeerde te maken om de baas op zijn stoel te kunnen houden. Tja, dat is natuurlijk ook weer niet waar die mentale training voor dient.’

Om de problemen bij de wortels aan te pakken, moeten we volgens Annemans op de kleuterschool beginnen. ‘Al van jongs af aan worden kinderen verkeerd geconditioneerd. Ze krijgen het stempel van sterke of zwakke leerling opgeplakt. Dat draag je mee voor de rest van je leven, en dan heb je later meditatie nodig om weer wat sterker te worden. Als we die foute conditionering kunnen aanpakken, denk ik dat we toekomstige generaties echt gelukkiger kunnen maken.’

Niettemin ziet Annemans voor yoga en mindfulness een belangrijke rol weggelegd. ‘Het zijn geen hypes. Ze zullen in toenemende mate geïntegreerd worden in onze gezondheidszorg. De overheid zou daar een regulerende rol kunnen opnemen. Wat zijn goede, erkende technieken, en wat is minder? Doordat nu iedereen die therapieën kan aanbieden, wordt aan kwaliteit ingeboet.’

Surf even rond op gespecialiseerde websites, en al gauw wordt duidelijk welke richting meditatie uitwaait als je ze aan de fantasieën van de markt overlaat. ‘Yoga met geiten’, heet de nieuwste trend, sinds iemand in een eurekamoment besefte dat het die schattige diertjes weinig uitmaakt of ze nu een rots dan wel een overspannen bumpervader in opwaartse plankhouding beklimmen. In Duitsland en Zuid-Korea is ook bieryoga populair, waarbij je al je meditatieve energie op je flesje hoort te richten. De Duitse uitvinders bedachten bieryoga op… het Burning Man-festival.