Obesitas of Ozempic? De schaduwkant van de afslankspuit

Hartaandoeningen, verslavingen, alzheimer of zelfs nagelbijten: de fel bejubelde afslankmolecule ‘semaglutide’ lijkt wel een oplossing voor alle gezondheidsproblemen. Maar het wondermiddel is toch vooral een ‘work in progress’.

De jaren 90 van de vorige eeuw vormen het begin van een van de meest succesvolle episodes uit de medische geschiedenis. Een stofje, glp-1, werd in menselijke ingewanden ontdekt en zou de wereld transformeren, net zoals de anticonceptiepil en Viagra dat eerder deden.

Glp-1 is een hormoon dat door onze darmen wordt uitgescheiden na elke maaltijd en de aanmaak van insuline stimuleert. Een ideaal geneesmiddel voor diabetespatiënten, want bij hen is de insulineproductie verstoord – dat was het idee. Alleen bleek glp-1 in de vorm van een pilletje de maag niet te overleven. En de versie in injectie zorgde voor problemen met een enzym in het bloed dat glp-1 afbreekt.

Toen creëerde het Deense geneesmiddelenbedrijf Novo Nordisk liraglutide, wat het bedrijf waardevoller zou maken dan de volledige economie van zijn moederland. Liraglutide is een kopie van glp-1, die het afbrekende enzym in het bloed omzeilt en zelfs een hele week in het lichaam blijft.

Meer zelfs, de nieuwe molecule reguleert niet alleen de bloedsuiker, maar doet ook een aanzienlijk aantal kilo’s verdwijnen. Hoe dat precies zit, dat was in de jaren 90 niet duidelijk. Ondertussen weten we dat ook de hersenen glp-1-receptoren bevatten, die de eetlust onderdrukken. Liraglutide werd geoptimaliseerd tot een nog performantere molecule, semaglutide. Of zoals u het waarschijnlijk kent: Ozempic (officieel voor diabetici) en Wegovy (nog niet in België op de markt).

Een probleem van de hersenen

Voor de Deense bioloog Nicklas Brendborg bevestigt het verhaal van glp-1 de mechanismes achter de huidige obesitasepidemie: het probleem ligt in de hersenen. Ons brein wordt door grote multinationals voor de gek gehouden met onnatuurlijk en abnormaal eten. De voedingsindustrie gebruikt moderne technologie om onze eetlust kunstmatig te verhogen, dus hebben we een moderne technologische fix nodig om die weer kunstmatig te verlagen, zo verdedigt Brendborg de nieuwe kroonjuwelen van zijn land in zijn boek Gewoontedieren.

Maar dat betekent ook dat de oplossing niet blijvend is. Patiënten komen weer bij als ze stoppen met de wekelijkse eetlustremmende spuit. Maar ondanks alle complottheorieën over geldbeluste farmaceutische bedrijven, kan Brendborg op dit moment geen krachtiger wapen bedenken om mensen te beschermen tegen de manipulaties van de voedingsindustrie.

De eerste tendensen geven hem gelijk. De Amerikaanse supermarktketen Walmart merkt dat mensen die Ozempic en Wegovy nemen iets minder voeding in hun winkelkarretje gooien dan andere klanten. Over de winstmarges hoeft de keten zich geen zorgen te maken: de glp-1’s die klanten in de apotheek van de supermarkt kopen, maken dat ruim goed. Vooral de drankenindustrie krijgt klappen. Meer dan 60 procent van de glp-1-gebruikers consumeert aanzienlijk minder suikerrijke en alcoholische dranken en bijna 20 procent zweert frisdranken helemaal af.

Ook de fastfoodindustrie is op haar hoede, nu verschillende farmabedrijven darmhormoonmedicijnen ontwikkelen. Het Amerikaanse bedrijf Eli Lilly heeft met tirzepatide (merknamen: Mounjaro en Zepbound) een combinatie van een glp-1-achtige stof met een ander darmhormoon in de aanbieding. Over een paar jaar zijn er producten te koop die op drie hormoonreceptoren inwerken. Diabetes- en obesitaspatiënten kunnen in een jaar tijd tot wel een vijfde van hun lichaamsgewicht verliezen. Nooit eerder boekte een afslankmedicijn zulke spectaculaire resultaten.

Dwangmatig shoppen en alzheimer

En daarmee eindigt het glp-1-sprookje nog niet. Ozempic en consoorten zouden naast vetzucht nog andere verslavingen aanpakken. Uit verhalen van patiënten blijkt dat de medicijnen niet alleen hun zin in junkfood negatief beïnvloeden, maar ook de drang verminderde naar alcohol, roken, dwangmatig shoppen, gokken, porno of zelfs excessief nagelbijten.

Glp-1’s kunnen hersensignalen dempen die geassocieerd worden met beloning en verslaving, zo blijkt uit dierstudies, en leiden tot een 50 procent lagere inname van alcohol, heroïne of de pijnstiller fentanyl. Maar betekent dat ook dat Ozempic álle genot uit het leven wegneemt en zelfs depressie en suïcidale gedachten uitlokt, zoals sommige patiënten lijken te ervaren?

‘Wat betreft verslavingen tegengaan, zijn er inderdaad anekdotes en proefdieronderzoek die een gunstig beeld tonen, maar het is vooralsnog niet duidelijk of die geneesmiddelen ook effectief zijn’, zegt maag-darmchirurg Yves Van Nieuwenhove (UZ Gent). ‘Een recente grootschalige studie in het vakblad Nature merkt geen link tussen Ozempic en suïcidale tendensen. De glp-1-agonisten werken eerder op het verzadigingscentrum van de hypothalamus en niet rechtstreeks op beloningstrajecten. Een vorig geneesmiddel, rimonabant, blokkeerde die beloningscircuits wel. Dat medicijn is van de markt gehaald omdat er iets meer suïcides waren dan bij mensen die het niet gebruikten. De effecten van de glp-1-agonisten zijn vooral duidelijk bij aandoeningen waarbij overgewicht een rol speelt omdat ze de inname van voedsel verminderen.’

Het lijkt wel of anti-obesitasmiddelen elke week een medisch wereldprobleem miraculeus oplossen. Zo kreeg Wegovy al de toestemming van de Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA) om ingezet te worden als hartmedicijn. Uit een studie, weliswaar gefinancierd door producent Novo Nordisk, blijkt dat semaglutide het risico op hartaanvallen en beroertes met maar liefst 20 procent vermindert bij obesitaspatiënten met hartproblemen. En ook mogelijke behandelingen met semaglutide voor nier- en leverziektes, inflammatoire darmziektes, vruchtbaarheidsproblemen, alzheimer, parkinson, dikkedarmkanker, osteoartritis en slaapapneu worden onderzocht.

Domino-effect

Niet alle secundaire gezondheidsvoordelen van Ozempic zijn rechtstreeks gelinkt aan het medicijn. Omdat zwaarlijvigheid in verband wordt gebracht met ernstige hartkwalen, is het geen verrassing dat gewichtsverlies ook voordelen biedt voor hart en bloedvaten. En de recente Ozempic-babyboom is makkelijk uit te leggen aangezien vruchtbaarheid en libido verbeteren als mensen gewicht verliezen.

Al kan volgens onderzoekers gewichtsverlies niet alle domino-effecten verklaren. In de hartstudie werden bijvoorbeeld lagere percentages cardiovasculaire problemen gevonden nog voor de deelnemers drastisch afvielen. Het zou kunnen dat het medicijn invloed heeft op ontstekingen in vetweefsel. Die inflammatie is gelinkt aan hartaandoeningen en allerlei andere ziektes, zoals kanker. Een andere verklaring is dat het medicijn direct inwerkt op bepaalde organen. Glp-1-receptoren komen immers ook voor in het immuunsysteem, de longen, de nieren en het hart- en vaatstelsel.

Een veel voorkomende oorzaak voor onvruchtbaarheid is PCOS, het polycysteus ovarium syndroom. Dat is een aandoening die vaak te maken heeft met insulineresistentie of een verhoogd insulineniveau. Omdat glp-1-medicijnen de insulinerespons normaliseren, kunnen ze dus ook PCOS aanpakken en de onvruchtbaarheid.

En misschien gaan verschillende mechanismen soms ook hand in hand. Zowel semaglutide als liraglutide toont potentieel tegen de ziekte van Alzheimer, die eveneens aangestuurd wordt door inflammatie. Gewichtsverlies en een lagere bloedsuiker werken daarenboven beschermend tegen cognitieve achteruitgang. En de hersenen bevatten ook nog eens glp-1 receptoren.

Hoera- en horrorverhalen

Maar voor u al uw spaarcenten aan de farma overdraagt, deze kanttekening: één soort medicatie die als een soort Zwitsers zakmes een resem gezondheidsproblemen oplost – dat is erg onwaarschijnlijk. Bij de introductie van nieuwe moleculen is het niet ongewoon dat de farma zichzelf wat voorbijloopt. Zeker wanneer blijkt dat die moleculen meer doen dan eerst gedacht werd. Onderzoek in een later stadium toont meestal aan dat niet alle effecten even legitiem zijn. De positieve effecten van de cholesterolverlagende statines op nieraandoeningen en cognitieve achteruitgang bleven bijvoorbeeld niet overeind. Maar dat neemt niet weg dat statines onmisbaar zijn voor heel wat patiënten.

Ondanks de hoeraverhalen over Ozempic, hebben sommige patiënten de spuit al lang bij het huisvuil gezet. Patiënten die uren brakend op het toilet doorbrachten of met een bloedende slokdarm naar de spoed moesten, de verhalen verschenen afgelopen tijd veelvuldig in de media.

Endocrinoloog Luc Van Gaal (UZA) ergert zich aan dat soort horrorverhalen. ‘Omdat het om een lichaamseigen stof gaat, zijn er net minder bijwerkingen dan met de oudere medicatie die enkel pure chemische stoffen bevat’, zei hij eerder in Knack. ‘Getuigenissen spreken van extreme misselijkheid, maar het is niet duidelijk of die mensen hun dieet aanhouden. Als je je darmen blijft belasten met vettig en pikant voedsel en ook nog eens alcohol drinkt, zullen je darmen uiteraard protesteren. Dat is je eigen keuze en geen gevolg van het medicijn.’

Maar ook gebruikers die de medicatie wel combineren met gezonde, lichte maaltijden ontwikkelen soms maag-darmklachten. Dat mogen artsen niet onder de mat schuiven. Niet elk lichaam reageert optimaal op de nieuwe afslankspuit. Wellicht zal de veelheid aan beschikbare medicijnen in de toekomst artsen in staat stellen om een meer gepersonaliseerde obesitaszorg aan te bieden.

Schildklierkanker

Maar zet de anti-obesitasmedicatie onomkeerbare zaken in gang? Zullen we de – misschien wel heftige – effecten pas over een aantal jaar te zien krijgen? Wat zijn de risico’s voor kinderen bij wie het hormoonstelsel nog in volle ontwikkeling is? En zal de werkzaamheid effectief een leven lang aanhouden? In de jaren 90 werd het afslankmiddel fen-phen nog aangeprezen als wondermiddel tegen zwaarlijvigheid. Een aantal jaar later werd het stopgezet toen bleek dat patiënten zeldzame afwijking aan hun hartkleppen kregen en dat het vitale bloedvaten in hun longen beschadigde.

Vaarwel hamburgergeneratie, welkom Ozempic kids

Glp-1-medicijnen worden al bijna twee decennia door diabetespatiënten gebruikt en tot nog toe zijn er geen grote risico’s opgemerkt. Van Nieuwenhove: ‘Van alle vermageringsmedicijnen in de geschiedenis zijn deze glp-1-agonisten de eerste die perfect veilig zijn. Er zijn een aantal bijwerkingen beschreven zoals alvleesklierontsteking, maar het is niet omdat het beschreven staat, dat er ook een direct oorzakelijk verband is.’

Ook de Britse journalist Johann Hari, auteur van Magic Pill, een boek over de impact van de nieuwe generatie afslankmedicijnen, benadrukt dat die specifieke bijwerking erg zeldzaam is. In een podcast vertelt hij over een Amerikaanse vrouw die met een alvleesklierontsteking in het ziekenhuis beland was. ‘Op de spoedafdeling vroegen ze haar: drinkt u veel alcohol? Toen ze daar negatief op antwoordde, vroegen ze: gebruikt u Ozempic? Het was de tweede vraag die de spoedarts stelde’, aldus Hari, ‘dat is toch veelzeggend.’ Hij verwijst naar een studie van de University of British Columbia, die zegt dat met Ozempic je negen keer meer kans krijgt op alvleesklierontsteking. ‘Het blijft heel onwaarschijnlijk dat het gebeurt’, zegt Hari, ‘en met de juiste zorg genees je ook. Maar het is wel een gigantisch pijnlijke aandoening. Mensen moeten dat weten.’

Over het risico op schildklierkanker zijn de studies minder duidelijk. Uit voorzorg raadt de FDA de medicijnen af voor mensen met een familiegeschiedenis van een bepaald type schildklierkanker. Bij proefdieren die glp-1’s kregen, bleek er een verhoogde incidentie van schildkliertumoren, maar het is niet duidelijk of dat ook bij mensen het geval is. Uit een Franse observationele studie bij patiënten met diabetes type 2 werd een verhoogd risico van 50 tot 75 procent vastgesteld in vergelijking met diabetespatiënten zonder medicatie, terwijl andere studies geen substantieel verhoogd risico aantoonden.

Medicijnen zijn altijd een kwestie van risico’s afwegen. Ook obesitas verhoogt het risico op kanker. Hebt u diabetes of bent u ernstig obees, dan zijn de voordelen groter dan de risico’s, meent zowel Van Gaal als Van Nieuwenhove. De belofte van een sexy strandlijf of een aantrekkelijke foto op Instagram zijn het risico – en het geld – niet waard.

Afslankmedicijn Mounjaro op komst: nog beter dan Ozempic

Eetstoornissen

In principe gelden er strikte voorwaarden voor Ozempic, maar sommige artsen bezwijken onder de druk van patiënten die een quick fix willen voor hun extra kilo’s. Gevolg: de afslankspuit faciliteert meer dan ooit een geïdealiseerd schoonheidsideaal. Ook dat verwijt bioloog Nicklas Brendborg trouwens aan de industrie: misleidende reclame en (sociale) media spelen ongemeen hard in op onze evolutionaire drang om erbij te horen en praten ons een slanke taille aan.

Steeds meer vrouwen én mannen jagen via cosmetische ingrepen een door onze cultuur opgedrongen uiterlijk na. Body-positieve boodschappen als ‘omarm je lichaam zoals het is’ verdrinken in een bad vol semaglutide. In Magic Pill waarschuwt Johann Hari, zelf een kritische Ozempic-gebruiker, voor een nieuwe golf van eetstoornissen. Wat gebeurt er als jongens en meisjes die vastbesloten zijn zichzelf uit te hongeren een ongekend krachtig middel in handen krijgen om hun eetlust te amputeren? Of wat met vervalste Ozempic-pennen die dodelijke of vervuilde dosissen bevatten?

Hari, zelf een kritische Ozempic-gebruiker, vergelijkt de creatie van semaglutide met de uitvinding van de smartphone. Dat is een geweldig object, maar we zien er steeds meer de nadelen van. Net zoals we fysiek contact hebben ingeruild voor het schermpje, geven mensen vandaag vrijwillig hun eetplezier op.

An Vandeputte, coördinator van Eetexpert, het kenniscentrum voor eet- en gewichtsproblemen, spreekt van een middel-doelomkering. ‘Ik wil niet schieten op de medicatie, want het is een waardevol instrument voor sommige patiënten. Maar we hebben tegelijk een oplossing gecreëerd voor een probleem dat er vroeger niet was, omdat we nu de boodschap verspreiden dat iedereen er hetzelfde moet uitzien.’

Het land zonder Ozempic

Het is een valkuil die we eigenhandig hebben gegraven, zegt Hari. ‘We hebben zelf een voedselsysteem opgebouwd dat ons vergiftigt, maar om ons weg te houden van slecht voedsel, injecteren we ons met een ander potentieel vergif – één dat ons van alle voedsel afhoudt.’ Maar hij ziet, in tegenstelling tot Brendborg, wel een derde optie. Er is één land waar Ozempic geen voet aan de grond krijgt: Japan. Hoe dat komt? Er is amper zwaarlijvigheid in Japan, omdat jonge kinderen er al vroeg leren wat gezonde voeding is. Hun smaakpapillen kunnen niet worden gekaapt door de voedselindustrie. Daarnaast legt de Japanse keuken de nadruk op eenvoud, kleinere porties en de natuurlijke smaken van ingrediënten. De eetcultuur in het Westen daarentegen is er een waaraan voortdurend elementen worden toegevoegd: zout, boter en sauzen.

Om de gebreken in ons modern voedselsysteem aan te pakken speelt de overheid een cruciale rol, meent Hari. Een preventieve aanpak, een gezonde leefomgeving en gedragsverandering stimuleren: zo kun je het tij in één generatie keren. De maatregelen die tegen de tabaksindustrie genomen werden, bewijzen dat. ‘Als we de juiste sociale veranderingen kunnen doorvoeren, zullen we beseffen dat we niet voor altijd gevangen hoeven te zitten in de keuze tussen obesitas en Ozempic’, besluit Hari.

Obesitaschirurg Yves Van Nieuwenhove over de afslankrevolutie: ‘Je hebt nog altijd het recht om dik te zijn’