Neurobioloog kreeg een burn-out van haar burn-out: ‘Mijn brein zal nooit meer hetzelfde zijn’

‘Chronische stress wreekt zich vroeg of laat op het lichaam’, zegt de Nederlandse neurobioloog Brankele Frank. Een gesprek over verdraaide hersenen, de tranen van het lichaam en uitgebluste politici.

‘Het zal toch niet, zeker? Een troebel hoofd, vermoeid, lusteloos, warm, koud, hoofdpijn, concentratieproblemen en een gebrek aan puf… Hoe lullig zou het zijn als je tijdens het schrijven van een boek over burn-out wéér een burn-out krijgt?’

Het is precies wat Brankele Frank (36) overkwam op het moment dat ze zich door honderden wetenschappelijke studies worstelde op zoek naar inzichten over hoe haar burn-out haar lichaam vier jaar eerder had lam gelegd.

Waarom kende ze plots de namen van haar vrienden niet meer? Waarom leek een ommetje naar de supermarkt op een gruwelijke marathon? En waarom duurde het bijna twee jaar om te herstellen?

‘In de medische wetenschappen vond ik geen houvast,’ zucht de Amsterdamse, ‘een officiële diagnose van burn-out is er immers niet. Ik kreeg steeds te horen dat mijn batterijtje op was, dat het psychisch was. Maar wat waren nu precies die biologische processen die mijn brein tot moes hadden geslagen?’

Tijdens het schrijven van uw boek sukkelt u in een nieuwe burn-out. Wat vergat u te leren van de eerste?

Brankele Frank: Mijn ratio had nog steeds de bovenhand. Ik organiseerde mijn leven volgens een vast schema: een bepaald aantal uren werken, vervolgens sporten en vrienden ontmoeten. Ik kon de dingen niet gewoon laten zijn, alles werd gerationaliseerd. Er was altijd dat cognitieve stemmetje dat bepaalde of ik al dan niet gestresseerd mocht zijn. Gebeurde er iets waarover ik me niet fijn voelde, dan vertelde mijn rede me om daar niet van slag van te zijn en dat ik me eroverheen moest zetten. Maar je lichaam wordt pas rustig wanneer je lelijke gevoelens eerlijk in de ogen kijkt.

Emotionele intelligentie is niet iets wat we leren op school. Heel wat mensen eten bijvoorbeeld hun emoties weg.

Frank: Precies. De cognitie is maar één deel van je zijn. Op volwassen leeftijd worden emoties onterecht als onprofessioneel, een vorm van zwakheid of ‘te vrouwelijk’ aangezien. Het is uiteraard niet de bedoeling dat je je woede op het werk uit door een collega op de neus te slaan, maar het is wel belangrijk dat gevoel te erkennen. Grijp je bij een onaangenaam gevoel liever naar een stuk chocolade? Dan is dat oké. Zolang je je ervan bewust bent dat je dat gevoel op dat moment even niet onder ogen wilt zien. En daar loopt het vaak mis.

Diezelfde rede zette u aan om te achterhalen wat er precies ‘kapot’ was in uw hoofd. Hoe zien burn-outhersenen eruit?

Frank: Chronisch gestreste hersenen functioneren duidelijk anders dan een normaal gestrest brein. Het verbaast me dat daar zo weinig over gesproken wordt. Mensen met een flinke burn-out hebben kleinere hersenen dan gezonde mensen. Vooral in de hippocampus en de prefrontale cortex krimpt de grijze massa. Dat zijn de gebieden die verantwoordelijk zijn voor rationeel denken, leren, geheugen, plannen, concentratie en relativeringsvermogen. Anderzijds nemen neuronen in het emotionele deel van het brein, de amygdala, toe. Je wordt hypersensitief, prikkelbaar en emotioneler terwijl je tegelijk minder goed in staat bent om die emoties te sussen en te relativeren. Het goede nieuws is dat je via meditatie de grijze massa op plekken in de hersenen waar ze is afgenomen, opnieuw kunt verstevigen en zelfs doen groeien. Je kunt je hersenen dus wel degelijk opnieuw gezond ‘ademen’.

Wat verandert er nog meer bij chronische stress?

Frank: Chronische stress brengt het sympathische en parasympathische zenuwstelsel, de twee takken van het autonome zenuwstelsel, stevig uit balans. Normaal gesproken is de inspanningstak inactief als de ontspanningstak actief is en omgekeerd. Bij een inspanning gaat alle energie naar je hart en je spieren in plaats van naar het reproductieve systeem, immuunsysteem en spijsverteringsstelsel. In rust is het andersom, zodat je rustig je voedsel kunt verteren, ziektes bestrijden en jezelf voortplanten. Bij mensen met een burn-out lijkt het alsof de ontspanningstak gebroken is. Ze kunnen nog heel goed actief zijn, maar niet goed meer ontspannen. Iedereen zegt je dat je rust moet houden, maar je lichaam vindt de weg niet meer naar die ontspanningsmodus. Je bent moe, maar kunt niet slapen. De stresshormonen adrenaline en cortisol houden je lichaam voortdurend in een soort waakstand. De hersenen zijn bovendien op zo’n manier verdraaid dat het steeds makkelijker wordt om ongezond gedrag te verkiezen boven gezond gedrag. Dat levert extra stress op en je belandt in een vicieuze cirkel.

Burn-outhersenen lijken zelfs op hersenen die een hersenschudding hebben meegemaakt. Hoezo?

Frank: Op het moment dat ik ziek thuis zat, kampten enkele vrienden van mij met een hersenschudding. Hun symptomen leken erg op die van mij: extreem gevoelig voor licht en geluid, veel hoofdpijn, nauwelijks concentratievermogen en extreme moeheid. Uit onderzoek blijkt dat bij zowel burn-outpatiënten als bij mensen met een hersenschudding in het bloed vaak een hogere concentratie astrocytenblaasjes wordt gevonden. Dat zijn blaasjes die de cellen in de bloed-hersenbarrière loslaten bij een fysieke klap . Dan gaan die cellen kapot en drijven er bovenmatig veel van die blaasjes in je bloed. Diezelfde stoffen zijn ook gevonden in het bloed van mensen met een burn-out, maar niet bij mensen met een depressie. Een burn-out is dus eigenlijk een soort hersenschudding zonder klap.

We hebben nog een tweede stel ‘hersenen’ in ons lichaam: het microbioom, de wondere wereld van microben in onze darmen. Spelen zij een rol bij burn-out?

Frank: Volgens de hygiënehypothese hebben we in de westerse wereld onze stoepjes zo schoongeveegd dat we minder in aanraking komen met een verscheidenheid aan microben waardoor ons microbioom verschraalt en onze immuniteit verzwakt. Ik ben steeds meer overtuigd dat een burn-out te maken heeft met een overreactie van het immuunsysteem.

Is een verschraling van het microbioom een verklaring waarom burn-out vooral in het Westen wordt waargenomen?

Frank: We kunnen niet zwart-wit stellen dat een overdreven hygiëne leidt tot meer burn-out. Maar ik geloof wel dat het bijdraagt aan de huidige burn-outepidemie. Het immuunsysteem wordt eveneens overgevoelig doordat het lange tijd onderdrukt werd door het stresshormoon cortisol. Alle stressoren en stimuli die binnenkomen, worden verkeerdelijk als mogelijk gevaarlijk geïnterpreteerd, alsof je lijf allergisch is geworden voor stress. Het verklaart ook waarom een burn-out zo lang duurt. Biologisch gezien is dat onverklaarbaar. Wat heeft een organisme eraan om twee jaar niets te kunnen? Daarnaast zijn ook de omstandigheden waarin we leven een belangrijke factor. Mensen in Gaza, om even een extreme situatie te nemen, hebben vandaag niet de tijd om een burn-out te hebben, maar de chronische stress waarmee hun lichaam nu te maken heeft, zal zich vroeg of laat wreken.

Chronische stress is een duivel met veel gezichten?

Frank: ‘Als verdriet niet via tranen naar buiten komt, dan zal het je lichaam laten huilen’, zei de 19e-eeuwse Engelse psychiater Henry Maudsley. Aanhoudende stress vindt altijd een weg naar buiten. Denk aan de ceo die op de eerste dag van zijn pensioen een hartaanval krijgt. Ook fybromyalgie lijkt door stress te zijn uitgelokt en uit zich in extreme pijnen. Het prikkelbaredarmsyndroom heeft niet zozeer te maken met een darminfectie, maar eerder met een verstoorde darm-breinas. Die aandoeningen hebben met elkaar gemeen dat ze medisch niet vastgesteld kunnen worden en patiënten vaak niet ernstig worden genomen. Wanneer klachten niet medisch vastgesteld kunnen worden, schuift de moderne westerse wetenschap ze te snel aan de kant. Iets meer bescheidenheid zou niet misstaan. We weten veel, maar ook veel niet. In culturen waar mentaal welzijn taboe is, komen bijvoorbeeld opvallend veel rugklachten voor. Met de rug blijkt niets mis, maar wanneer artsen dieper graven blijken patiënten allerlei financiële en persoonlijke problemen te hebben. Het is fascinerend om te zien dat het lichaam altijd een manier vindt om je te laten weten dat je rust moet nemen, maar tegelijk rekening houdt met het waardesysteem waarin je leeft.

Maar niet iedereen wordt toch ziek van chronische stress?

Frank: Je hebt heel wat mensen die goed met langdurige stress kunnen omgaan. Je karakter, genen, opvoeding en wat er zoal gebeurt in je leven beïnvloeden allemaal hoeveel stress je ergens van krijgt. Maar vast staat wel dat chronische stress voor niemand gezond is.

Stress is een onderdeel van het leven en niet eigen aan de moderne tijd. Blijkbaar hadden de Oude Grieken er al last van?

Frank: We zijn inderdaad niet uniek. Uit medische geschiedenisboeken blijkt dat er in het verleden veel ziektebeelden zijn geweest die we vandaag onder de noemer burn-out zouden plaatsen. In de 18e eeuw heette het bijvoorbeeld de English Malady, na de industriële revolutie in de 19e eeuw benoemde men het als neurasthenie. Elke keer wanneer de maatschappij een bepaalde versnelling doormaakt en mensen hun lichaam overbevragen, spreekt het lichaam terug. We zijn geen robots, maar biologische organismen die in de eerste plaats willen overleven. Helaas plaatsen we onszelf soms boven de evolutie. We doen meer dan ons lichaam ons toestaat. Dat is niet duurzaam.

U was een twintiger bij uw eerste burn-out. Chronische stress slaat tegenwoordig steeds jonger toe. Hoe komt dat?

Frank: Wat mezelf betreft identificeerde ik me te veel met mijn job. Als mijn werk niet perfect was, was ik zelf ook niets waard, dacht ik. Jongeren hebben nog niet geleerd wat goed werken is. Ze weten vaak niet wanneer iets goed genoeg is. Perfectionisme is een kwaal van de individualistische maatschappij waarin we leven, waarin iedereen zijn eigen uithangbord is. Door sociale media hebben we ook nog eens het idee dat de anderen alles perfect doen, wat eigenlijk helemaal niet zo is. Zelf ben ik opgegroeid zonder internet. Ik kan me niet voorstellen hoe het moet zijn als je jezelf in een kwetsbare periode als de puberteit voortdurend vergelijkt met de hele wereld. Geen wonder dat jongeren onzeker zijn.

Onderzoek in het vakblad Science toont aan dat de opmars van chronische stress ook gevolgen heeft voor de planeet. Onze cognitieve vermogens gaan collectief achteruit waardoor we geen doordachte beslissingen meer kunnen nemen om complexe problemen als de klimaatcrisis op te lossen. Lijdt de mensheid aan een burn-out?

Frank: Dat wij als soort op de barbecue liggen, is zo’n gek idee nog niet. Ik vraag me soms af of politici, die ontzettend veel stress hebben, nog wel goed kunnen nadenken en handelen. Over het algemeen functioneert een mens niet goed op veel stress en weinig slaap. In Nederland zijn er de laatste tijd buitensporig veel ministers en staatssecretarissen die hun werk hebben neergelegd omdat ze het niet meer trekken. Niet alleen door de drukte, maar ook door de publieke schandpaal waaraan ze steeds genageld worden. Het is een zeer kwalijke evolutie dat mensen zich blijkbaar gelegitimeerd voelen om politici persoonlijk aan te vallen en te bedreigen. Het is duidelijk dat velen oververhit zijn en het langetermijnperspectief in het politieke handelen vaak ontbreekt

Hoe komen we als samenleving van ons korte lontje af?

Frank: Ik vrees dat de enige oplossing is: accepteren dat eeuwige groei geen haalbaar model is. Als je alleen maar meer, beter en hoger wilt, moet je voortdurend in de versnelling gaan. Mensen eisen tegenwoordig hun vrijheden op ten koste van het maatschappelijke gezag en de wetenschap. In Nederland zijn er opnieuw uitbraken van mazelen en zijn in de afgelopen twee maanden vier baby’s overleden aan kinkhoest. Die ziektes hadden we bijna volledig uitgeroeid dankzij vaccinatie. (fel) Zelfs hoogopgeleiden staan plots kritisch tegenover vaccins, waarmee ze de hele volksgezondheid in gevaar brengen. Verschrikkelijk is dat.

Het raakt u echt?

Frank: Het wantrouwen jegens de wetenschap vind ik erg gevaarlijk. Het zaagt aan de poten van de democratie en is al vaker een voorbode van de opkomst van een totalitaire maatschappij geweest. Mijn familie langs vaderskant is tijdens de Tweede Wereldoorlog uitgemoord. Ik ben opgegroeid met het idee hoe bijzonder het is dat er vrede is en hoe wankel die is.

Hoe houdt u zichzelf vandaag staande in de prestatiemaatschappij waarin een mens zo veel mogelijk moet renderen?

Frank: Het is een eeuwige strijd. Mijn grenzen bewaken is nog steeds niet iets wat me makkelijk afgaat. Enerzijds ben ik me meer bewust van mijn eigen kunnen. Tegelijk kom ik sneller bij die grenzen in de buurt. Mijn lichaam begint opnieuw te haperen en ik voel dat ik moet oppassen. Twee burn-outs is misschien een leuke kop boven een krantenartikel, maar drie burn-outs? Ik ben bang voor wat dat met mijn hersenen zal doen. Ik weet oprecht niet of ik daar nog van zou herstellen.