Sinds het begin van de coronapandemie slikken steeds meer mensen slaap- en kalmeermiddelen. Vooral Zolpidem is populair. Het middel heeft de reputatie minder verslavend te zijn. Onterecht.
De coronapandemie deed meer mensen, in het bijzonder jongvolwassenen, naar slaap- en kalmeerpillen grijpen. De gezondheidsenquête van Sciensano meldde in december 2020 een opmerkelijke stijging: 21 procent van de bevraagden slikte toen slaap- en kalmeer- middelen, tegenover 13 procent in 2018.
Slaap- en kalmeermiddelen zouden volgens de medische richtlijnen hooguit een tweetal weken gebruikt mogen worden om ongewenste bijwerkingen en gewenning te vermijden. In de praktijk worden ze vaak veel langer geslikt. ‘Maanden en soms zelfs jaren aan een stuk’, zegt Mirko Petrovic, hoogleraar geriatrie (UGent) en expert in problemen gerelateerd aan geneesmiddelengebruik.
Een recente enquête van het Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten (FAGG) bevestigt dat langdurige gebruik. Van de 466 respondenten die in 2021 vragen over hun inname van slaap- en kalmeermiddelen beantwoordden, zeiden negen op de tien de pillen al minstens één maand te slikken. Van de 65-plussers nam 84 procent ze al langer dan een jaar, in de jongere leeftijdscategorieën was dat 72 procent. Opvallend is dat bijna de helft van hen zolpidem kreeg voorgeschreven. ‘Rond dat middel hangt een zweem van veiligheid, het zou minder vaak tot gewenning leiden, wat helemaal niet klopt’, waarschuwt Petrovic.
Benzo’s
Er zijn twee klassen slaap- en kalmeermiddelen. De grootste groep zijn de benzodiazepines (benzo’s), met maar liefst 20 vertegenwoordigers. Enkele bekende namen zijn diazepam (Valium), triazolam (Halcion) en alprazolam (Xanax). Ze leiden snel tot gewenning, waardoor je een steeds hogere dosis nodig hebt voor hetzelfde effect. Door hun angstwerende en spierontspannende effecten zijn de middelen bovendien erg verslavend. Om die redenen wordt hun gebruik het best beperkt tot twee weken.
Artsen zouden bij het voorschrijven ook meteen een stopdatum moeten afspreken. Dat werkt. Patiënten stellen zich daarop in.
Daarnaast zijn er de Z-medicijnen, de tweede groep, met in België slechts twee vertegenwoordigers: zolpidem en zopiclon. Ze werden in de jaren tachtig geïntroduceerd als veiliger alternatief voor de verslavende benzo’s. Volgens de eerste klinische studies zouden die Z-medicijnen minder snel tot gewenning leiden. Om die reden werd zolpidem (merknaam Stilnoct), het allereerste Z-middel op de markt, een van de populairste slaapmiddelen ooit. ‘Sommige artsen geloven nog altijd dat zolpidem veiliger is dan een benzo, terwijl dat al lang achterhaald is door de wetenschap’, benadrukt Petrovic.
Waarschuwingen
Begin jaren 2000 bleek uit een toenemend aantal studies dat zolpidem net zo veel gewenning veroorzaakt als de benzodiazepines. Ook de lijst van ongewenste effecten breidde almaar uit, zeker bij langdurig gebruik. Het kwam zover dat de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) de risico’s van de Z-medicijnen in 2002 gelijkschakelde met de risico’s van benzodiazepines. Een boodschap waar evenwel niemand van wakker lag.
In 2018 meldde het FAGG de zoveelste opmerkelijke stijging in de verkoop van zolpidem. Uit analyse van de medische dossiers bleek dat er meer zolpidem verkocht werd dan de aanbevolen doses voor alle patiënten samen die het middel kregen voorgeschreven. Het FAGG waarschuwde de artsen dat de maximale dosis van 10 milligram per dag (5 milligram bij ouderen) niet overschreden mag worden en dat patiënten het zo kort mogelijk moeten innemen: enkele dagen tot maximaal vier weken, inclusief afbouwperiode. In dezelfde brief wees het agentschap de artsen op de mogelijke bijwerkingen en op het risico voor fysieke en mentale afhankelijkheid. Helaas, de waarschuwingen van het FAGG vielen in dovemansoren. De daaropvolgende campagne (‘Slaap- en kalmeermiddelen: denk eerst aan andere oplossingen’) van toenmalig minister van Volksgezondheid Maggie De Block (Open VLD) bracht evenmin een kentering.
Sommige artsen geloven nog altijd dat zolpidem veiliger is dan een benzo, terwijl dat al lang achterhaald is door de wetenschap.
Wie een zolpidempil slikt om beter te slapen, wordt binnen het halfuur overmand door slaap. Het middel werkt kort: na maximaal zes uur is het uitgewerkt. Dat neemt niet weg dat je tot acht uur na inname beter geen auto kunt besturen omdat je in die tijdspanne minder alert bent. Zolpidem is een goed slaapmiddel om af en toe te gebruiken, maar geen weken aan een stuk. Wie het blijft innemen, ervaart ook al snel een verminderd effect, omdat gewenning optreedt: je hebt een steeds hogere dosis nodig om hetzelfde effect te bereiken. In hogere doses treedt een angstwerend en rustgevend effect op, ook overdag, waardoor mensen mentaal afhankelijk worden van het middel.
‘De patiënt moet heel goed geïnformeerd worden over het verslavende effect en de mogelijke nevenwerkingen van Z-medicijnen’, benadrukt professor Petrovic. ‘Artsen zouden bij het voorschrijven ook meteen een stopdatum moeten afspreken. Dat werkt. Patiënten stellen zich daarop in.’
Slaapwandelen
Behalve bijwerkingen zoals misselijkheid, braken, diarree, hoofdpijn, verlies van eetlust en sombere gevoelens, kunnen Z-geneesmiddelen abnormaal gedrag tijdens de slaap uitlokken. ‘Dat abnormale gedrag tijdens de slaap is zeldzaam, maar kan nare gevolgen hebben’, legt Petrovic uit. ‘Mensen slaapwandelen, stappen in de wagen en gaan rondrijden, bedienen het gasfornuis, eten iets, vrijen, of doen andere dingen waar ze zich achteraf niets van herinneren. Bepaalde delen van de hersenen “slapen” en andere delen zijn “wakker” op hetzelfde moment.’
Dat het tot ongelukken kan leiden, staat buiten kijf. In de Verenigde Staten leidde ‘complex slaapgedrag’ na inname van zolpidem al tot twintig overlijdens. Ook bij ons zijn enkele gevallen van abnormaal slaapgedrag gemeld bij zolpidemgebruikers. Het Belgisch Centrum voor Geneesmiddelenbewaking kreeg in tien jaar tijd acht meldingen van slaapwandelen, in combinatie met ander gedrag, zoals handenwassen. Niets ernstigs, maar wel een reden om het middel niet langer te gebruiken.
Black box warning
Mede vanwege dat abnormale slaapgedrag heeft de Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA) een ‘black box warning’ ingevoerd voor de Z-medicijnen: de bijsluiter moet in een zwart kader een zeer opvallende waarschuwing bevatten die verwijst naar de mogelijkheid van abnormaal slaapgedrag. Daarnaast stelt de FDA voor om de aanbevolen dosis te verminderen van 10 naar 5 milligram. Petrovic: ‘Voor de meeste mensen, en zeker voor vrouwen en ouderen, die het product trager elimineren, volstaat zo’n halve dosis ruimschoots.’
OOK ALS DRUG
Zolpidem is niet alleen populair als slaapmiddel maar wordt soms ook als recreatieve drug gebruikt. In hoge doses kan het middel een eufoor gevoel geven. Dat houdt slechts een uurtje stand, waardoor men steeds hogere doses nodig heeft. Er zijn druggebruikers die het middel inspuiten in megadoses. Artsen signaleren dat sommige patiënten zelfs voorschriften vervalsen om aan zolpidem te raken.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
