Moeilijker zweten en een krimpende mens: ‘De klimaatcrisis wordt dé gezondheidscrisis van de 21e eeuw’

De klimaatcrisis treedt hoe langer hoe meer het dokterskabinet binnen. Experts waarschuwen voor de gevolgen van een hete planeet voor de volksgezondheid. ‘Als we beseffen dat klimaat een rechtstreeks effect op onze eigen gezondheid heeft, is er hoop.’

Als covid-19 een meteorietinslag voor de gezondheidszorg was, dan is klimaatverstoring een botsing van planeten. We staan nog maar aan het begin. Dit jaar kende de wereld de warmste juni- en julimaand ooit.

In de zomer van 2022, de heetste zomer ooit op het Europese continent, vielen in Europa meer dan 61.000 doden door onder andere hitteberoertes, hartaanvallen en hartfalen. De warmtemaatregelen sinds 2003, toen Europa 70.000 hittedoden telde (alleen al in het verschroeiende Parijs waren er toen 15.000), lijken voorlopig ontoereikend. Als we niet aan effectieve warmtepreventie doen, zal ons continent tegen 2040 elk jaar gemiddeld meer dan 94.000 hittedoden kennen.

Scala aan gezondheidsproblemen

‘We weten almaar beter wat dit nieuwe klimaatregime met de menselijke gezondheid doet’, zegt Sam Proesmans, spoedarts en auteur van het boek Wat maakt het uit? ‘Hittegolven, droogte, overstromingen en infectieziekten, zoals malaria, zika, dengue, chikungunya, westnijl- en gele koorts, zijn directe gevolgen. Maar de versnelde opwarming heeft ook een veel minder vanzelfsprekende impact. Zo zal de stijging van de temperatuur het pollenseizoen verlengen, mét hogere concentraties pollen, waardoor meer mensen langer en intenser last zullen hebben van allergieën.

‘Door de zeespiegelstijging zal infiltratie van zeewater ervoor zorgen dat het grondwater dat we drinken zouter wordt. Die verhoogde zoutinname zal tot een toename leiden van mensen met verhoogde bloeddruk, een van de voornaamste risicofactoren voor hart- en vaatziekten. Die ziekten zijn nu al de belangrijkste doodsoorzaak in ons land.

‘En de toename van CO2 in de lucht zal onze gewassen minder voedingsrijk maken. Rijst en graan zullen geforceerd groeien door versnelde fotosynthese, de tijd niet krijgen om mineralen op te nemen uit de grond of vitaminen aan te maken, wat tot voedseltekorten zal leiden. Het is cynisch, maar hoe meer we de natuur en onze leefomgeving verwoesten en vervuilen, hoe duidelijker het wordt dat de mens niet zonder natuur en een gezonde leefomgeving kan.’

Het gebrek aan voedingsstoffen in planten is een argument voor enkele wetenschappers om te stellen dat de mens in een warmere wereld een stukje zal krimpen. Uit fossielen uit het Paleocene-Eocene Thermal Maximum, een grote, snelle en kortstondige wereldwijde klimaatverandering die 55,8 miljoen jaar geleden plaatsvond, blijkt dat soorten tot 20 cm kleiner waren dan in voorgaande periodes. Een kleinere lichaamsgestalte is trouwens voordelig: kleinere wezens, die meer huidoppervlakte hebben in vergelijking tot het totale volume van hun lichaam, kunnen makkelijker hun kerntemperatuur aanpassen omdat ze sneller warmte te verliezen. 

Maar ook de vis op ons bord zou tegen het einde van deze eeuw weleens minder voedingsstoffen kunnen bevatten. Vissen produceren zelf geen omega 3-vetten, maar halen ze uit fytoplankton dat DHA en EPA aanmaakt om niet te bevriezen in koud water. Hoe hoger de temperatuur van het zeewater hoe lager de productie van die essentiële vetzuren. Als de vis in onze Noordzee zich moet voeden met minder hoogwaardige plankton, zal ook de vis zelf minderwaardig van kwaliteit zijn. De menselijke hersenen hebben een grote behoefte aan omega 3, dat ook tegen hart- en vaatziektes beschermt.

Hitte, een onzichtbare kracht

Doorheen de eeuwen heeft de mens zich nochtans bijzonder goed weten aan te passen aan stijgende temperaturen. Zo is de warmte die van de grond afstraalt een van de mogelijke redenen waarom onze bekende voorouder Lucy ongeveer 3,2 miljoen jaar geleden voor het eerst rechtop ging lopen, zo schrijft New York Times-journalist Jeff Goodell in zijn boek The Heat Will Kill You First. Sindsdien verloor de mens zijn vacht om oververhitting tegen te gaan en ontwikkelde hij zweetklieren om het lichaam af te koelen en te kunnen blijven jagen tot zijn prooi van uitputting neerviel.

‘Maar’, zo waarschuwt Goodell, ‘vandaag warmt de planeet sneller op dan wij ons, en veel andere levende wezens, kunnen aanpassen.’ Hitte is volgens hem een enorm onderschat probleem, vooral omdat ze een onzichtbare kracht is. ‘De hitte buigt geen boomtakken om of blaast geen haar voor je gezicht om je te laten weten dat ze er is…. De zon voelt aan alsof er een geweer op je gericht is.’

‘Zet de gezondheid van de mens centraal’

‘Alarmerend.’ Dat is de term die Proesmans gebruikt om de toestand te beschrijven, maar dat betekent niet dat de arts zelf alarmistisch is. ‘We kunnen het tij nog keren. Als we er niet in geloven, heeft het leven geen zin. We kunnen klimaatverandering niet meer voorkomen. Het is te laat. Maar we kunnen ze wel nog proberen te vertragen, de koorts beperken tot 2°C, tenminste als we nu stappen ondernemen. Als we de uitstoot van broeikasgassen niet onder controle krijgen, dan riskeren we een opwarming van 4°C. Als jij 41°C koorts hebt, dan voel je je doodziek. Voor de planeet aarde is dat niet anders. Helaas is de mens egocentristisch, kortzichtig en weinig gevoelig voor klimaat- en milieuthema’s. Pas als we beseffen dat het probleem een rechtstreeks effect op onze eigen gezondheid heeft en niet alleen op de natuur of op de mensen aan de andere kant van de wereld, is er hoop. Zo niet, zitten we echt in de rats.’

‘Toch kunnen we dit als mensheid aan’, gaat Proesmans verder. ‘Kijk maar naar het Montreal Protocol in 1987 met betrekking tot bepaalde koelvloeistoffen en drijfgassen in onder andere koelkasten. Het gat in de ozonlaag zou tot een exponentiële toename van huidkankers en cataractgevallen leiden. Tot vandaag is dat protocol een van de weinige echt succesvolle internationale verdragen, met als resultaat dat het gat in de ozonlaag nu langzaam weer kleiner wordt, en tegen 2060 zal verdwijnen. Een mooi neveneffect van dat protocol is dat het bijzonder effectief is in de strijd tegen klimaatverandering. Of neem het werk van Peter Piot, die waarschuwde voor de gigantische economische kost van hiv en aids, iets wat politici ter harte hebben genomen.’

‘We moeten ons aanpassen’

Maar zelfs al zal de impact van klimaatverandering fel geremd worden door mitigatie, ze zal nog altijd enorm zijn. Daarom is het minstens even belangrijk om de onvermijdelijke complicaties van deze globale ziekte zoveel mogelijk in te schatten en op te vangen. Dat kunnen we doen door ons aan te passen aan de gevolgen die hoe dan ook op ons afkomen.

Proesmans: ‘We moeten inzetten op onderzoek naar vaccinatie en behandeling van de voor ons nieuwe infectieziekten. We moeten de impact van luchtvervuiling beperken door bomen in de stad aan te planten. En als we alles blijven volgieten met beton, dan hoeven we niet verbaasd te zijn dat we morgen onze steden moeten ontvluchten omdat het onleefbare hitte-eilanden zijn geworden. De oplossingen liggen voor de hand. Ze zijn extreem kosteneffectief. We moeten ze gewoon willen doen.’

Wat gebeurt er als het lichaam te heet wordt?

Ons bloed ‘kookt’

Een onderbelicht aspect van extreme hitte is de impact op de mentale gezondheid. En dan gaat het niet alleen over slachtoffers die een natuurramp hebben meegemaakt door toedoen van de klimaatcrisis en vaker symptomen van depressie, angst, wanhoop, prikkelbaarheid, stress en agressiviteit vertonen.

De studie naar het mentale aspect van de klimaatverandering staat nog in haar kinderschoenen en meer onderzoek is dringend nodig, maar wat we wel al weten is dat bepaalde medicijnen bedoeld voor mentale problemen minder goed werken bij extreme hitte. Het aantal spoedopnames voor mentale gezondheidscrises, zoals angststoornissen, schizofrenie en drugsmisbruik, stijgt bovendien tijdens warme dagen. En voor elke graad verhoging van de gemiddelde maandtemperatuur in de VS, neemt het sterftecijfer door zelfdoding met 0,7 procent toe.

Hitte werkt ook in op emoties, zoals onze taal duidelijk laat zien. Als we geïrriteerd zijn, krijgen we het “heet onder de kraag”, als we boos zijn “kookt ons bloed”. Op warme dagen is er namelijk een toename van verkeersagressie, criminaliteit en geweld. Ook Twitter ziet dan meer haattweets en online agressie verschijnen. De geschiedenis leert ons trouwens dat oude beschavingen, zoals het Maya-rijk en Chinese dynastieën, ineen stortten tijdens periodes van extreme hitte en droogte.

Postcode vs genetische code

Proesmans benadrukt daarom het belang van een goede public health-visie in de strijd tegen klimaatverandering. Dat is de collectieve actie die een grote individuele impact kan hebben op iemands gezondheid. Of zoals hij het formuleert: ‘Je postcode bepaalt je gezondheid meer dan je genetische code.’

‘Er zijn genoeg gezondheidseffecten van de klimaatcrisis, zowel fysiek als mentaal, om dringend actie te ondernemen’, besluit hij. ‘Elk orgaansysteem wordt aangetast. Het is gewoon o-ver-dui-de-lijk: dit wordt dé gezondheidscrisis van de 21e eeuw.’