Meer eenzaamheid in tijden van quarantaine? Niet noodzakelijk

Eenzaamheid en fysieke isolatie zijn niet synoniem. Eenzaamheid treft niet alleen ouderen. En sociale media werken geen eenzaamheidsepidemie in de hand. Hoogleraar Luc Goossens van de KU Leuven helpt enkele misverstanden de wereld uit.

In je kot blijven is vandaag ronduit het beste wat je kunt doen. Niemand kan de gevolgen, laat staan de omvang van deze uitzonderlijke situatie voorspellen. Toch zijn er een aantal risico’s waar je jezelf in tijden van thuisquarantaine voor kan behoeden. Eenzaamheid is daar een van. Maar om je eenzaam te voelen, hoef je niet per se alleen te zijn. Omgekeerd: als je alleen bent, hoef je je nog niet eenzaam te voelen.

Eenzaam en alleen

Belangrijk is dat eenzaam zijn niet noodzakelijk gelijk staat aan alleen zijn, zegt Luc Goossens, hoogleraar Ontwikkelingspsychologie aan de KU Leuven. ‘Eenzaamheid heeft in se niets met fysiek alleen zijn te maken, maar des te meer met verwachtingen. In de volksmond worden die twee wel eens door elkaar gehaald. Bij iedere relatie die we aangaan, hebben we bepaalde verwachtingen. Wanneer we het gevoel hebben dat deze niet overeen komen met wat we denken effectief uit de relatie te halen, ontstaat eenzaamheid. Het is een kluwen van negatieve gevoelens die je voelt wanneer je ontevreden bent over je relaties.’

Eenzaamheid wordt dus veroorzaakt door een onevenwicht in de balans tussen wat je verwacht en wat je krijgt, vertelt Goossens. ‘Het is subjectief, want enkel jijzelf kan die afweging maken. Sociale isolatie daarentegen is steevast objectief. Je kunt perfect op een blaadje turven hoeveel mensen er in een week bij je over de vloer kwamen.’

‘Daarnaast wordt eenzaamheid consequent als negatief ervaren. Niemand snakt naar eenzaamheid, in tegenstelling tot fysiek alleen zijn. Fysiek alleen zijn wordt vaker als positief en constructief beschreven. Kijk naar schrijvers of schilders. Zij beleven vaak hun productiefste momenten wanneer ze alleen zijn.’

Eenzaamheid als probleem

‘Iedereen voelt zich wel eens eenzaam, het hoort bij het leven. Gelukkig is het vaak maar van korte duur waardoor het niet problematisch hoeft te zijn. Eenzaamheid is een onaangenaam gevoel waar we zo snel mogelijk vanaf willen. Dat kan enkel door het opnieuw aangaan van contacten. Zo lost eenzaamheid vaak zichzelf op.’

Jammer genoeg loopt het niet bij iedereen zo. Een onveilig gevoel kan je de neiging bezorgen om jezelf af te sluiten, waardoor je je net eenzamer gaat voelen. In dat geval kan eenzaamheid iets van lange duur worden. Problematisch volgens Goossens. ‘Langdurige eenzaamheid veroorzaakt een stresssituatie waardoor we in een soort verdediging gaan. Ons lichaam gaat anders functioneren. Het pompt stresshormonen in het rond zodat we op de juiste manier op de bedreiging kunnen reageren. Dat is goed op korte termijn, maar wanneer je je constant in een staat van stress bevindt, raak je uitgeput. Die uitputtingstoestand leidt tot een waslijst aan zowel mentale als fysieke gezondheidsproblemen. Slaapproblemen, depressies en hartproblemen zijn maar enkele voorbeelden. Het is hard, maar eenzaamheid doet naast de ziekterekening ook de mortaliteit aanzienlijk stijgen.’

Taboe

Het taboe rond eenzaamheid is nog groot. ‘Wanneer iemand je vertelt dat hij zich eenzaam voelt, sta je negen van de tien keer met je mond vol tanden. Want hoe reageer je daarop? Het toont dat eenzaamheid nog steeds met schaamte en ongemak gepaard gaat. Wij zijn sociale dieren en dus wordt er van ons verwacht dat we sociaal zijn. Toegeven dat dat niet lukt, is moeilijk.’

‘Dat taboe leeft al bij erg jonge kinderen. In een experiment werden enkele kinderen voorgesteld aan fictieve speelkameraadjes aan de hand van een lijstje eigenschappen. Wanneer eenzaamheid in het rijtje voorkwam, waren veel minder kinderen geneigd om met dat kind te spelen. Al erg vroeg in de ontwikkeling zien we eenzaamheid als iets negatiefs.’

Oud en eenzaam?

‘De grootste misvatting is hoe ouder, hoe eenzamer. Veel mensen denken dat mensen boven de 65 gradueel eenzamer worden, maar dat is niet zo. Eenzaamheid piekt net bij jonge mensen, bij dertigjarigen. Daarna daalt het, om weer bij hetzelfde punt te komen op tachtigjarige leeftijd. Dit illustreert het aandeel van verwachtingen in de prevalentie van eenzaamheid. Je bent jong en je wilt wat. En jongeren willen blijkbaar heel wat. Zien dat leeftijdsgenoten op bepaalde punten in het leven al verder staan dan jij, kan pikken en eenzaamheid veroorzaken.’

‘Bij hoogbejaarden is de klassieke bron van eenzaamheid dan weer wel van toepassing. Ze zijn minder mobiel, verliezen een partner, vrienden, generatiegenoten. Dan wordt het een pak moeilijker om verbonden te blijven. Je zou dus kunnen zeggen dat de reden waarom we ons eenzaam voelen sterk van onze leeftijd afhangt.’

‘Mensen die extra kwetsbaar zijn voor covid-19, blijken ook extra gevoelig voor eenzaamheid te zijn. Denk dan vooral aan ouderen en chronisch zieken. Er zijn nog andere groepen die sneller in eenzaamheid dreigen te verdrinken. Vooral mensen in armoede en pas geëmigreerde mensen die zich nog volop moeten settelen vormen risicogroepen.’

Eenzaamheidspandemie

‘De media, en ook een aantal wetenschappers claimen al enkele jaren dat er een eenzaamheidsepidemie heerst. Dat valt echter moeilijk hard te maken, aangezien eenzaamheid nog maar een veertigtal jaar wordt onderzocht. Dat is een relatief korte periode. Om vat te krijgen op veranderingen in de maatschappij heb je doorgaans meer tijd nodig.’

‘De voorbije jaren zijn er al wel cijfers verzameld, maar de onderzoeksgroep is weinig representatief voor de ganse bevolking. Als we uit die cijfers toch een conclusie willen trekken, zien we eerder een stabiele situatie in het ervaren van eenzaamheid die zelfs eerder neigt naar een lichte afname. Geen stijging dus, maar in realiteit zeggen deze cijfers weinig. Wel zien we dat we vandaag meer aandacht hebben voor bepaalde maatschappelijke problemen als eenzaamheid. Het staat meer in the picture waardoor het misschien lijkt dat het meer voorkomt, maar dat hoeft daarom nog niet zo te zijn.’

‘Aangezien we wetenschappelijk niet kunnen spreken over een eenzaamheidsepidemie, spreekt het voor zich dat we niet bang hoeven te zijn voor een eenzaamheidspandemie. Een pandemie is immers een uitbreiding van een epidemie, en zo groot is het probleem vandaag zeker nog niet. Wel vermoed ik dat maatregelen als thuisquarantaine eenzaamheid zeker niet gaan doen dalen.’

Auteurs die spreken van een eenzaamheidsepidemie wijzen graag sociale media met de vinger. Ze zouden ervoor zorgen dat we minder échte sociale contacten hebben en dat wanneer we die toch hebben voortdurend worden afgeleid door het lonkend scherm. ‘De samenhang tussen sociale media en eenzaamheid is moeilijk aan te tonen. Tot hiertoe toonde de wetenschap nog geen algemeen causaal verband. Het gaat dan ook meer over de manier waarop mensen sociale media gebruiken dan over de frequentie. Gebruiken ze het actief door zelf te posten, of passief door alleen te kijken naar al het leuks dat een ander doet? Gebruiken ze het om bestaande contacten te onderhouden, of als alternatief voor die contacten? Een van mijn doctoraatstudenten deed een onderzoek naar het motief van Facebookgebruikers. Wanneer ze aangaven bestaande contacten te willen uitdiepen, bleek dat een half jaar later ook gelukt te zijn. Gebruikten ze Facebook om nieuwe contacten te leggen, bleef het resultaat meestal uit. Zij voelden zich vaak zelfs nog eenzamer dan voordien.’

‘Het is complex en sociale media brengen heus niet alleen al wat goed is, zoals de stroom fake news die het de wereld instuurt. Maar zeker vandaag biedt het zo ontzettend veel kansen. Bellen, videochatten, het is niet hetzelfde als iemand in het echt ontmoeten, maar momenteel wel een uitstekend alternatief.’