Medisch historicus: ‘We hebben één belangrijke groep nog niet gevaccineerd’

De Spaanse griep doofde 100 jaar geleden na drie golven relatief snel uit, terwijl covid-19 vandaag al zijn vierde golf ingaat. Onheilspellend of toch niet? Medisch historicus Roberecht Van Hee is niet verrast. ‘We hebben één belangrijke groep nog niet gevaccineerd.’

De wereld heeft altijd al epidemieën en pandemieën gekend en één ding is zeker: allemaal doven ze uit. Maar hoe? Zullen we SARS-CoV-2 in de kiem smoren, zoals SARS-1, ebola en polio. Of geven we het virus eenzelfde lot als het pokkenvirus dat volledig werd uitgeroeid.

Of nog: wordt covid-19 een aandoening die elk winterseizoen terugkeert met al of niet een overrompeling van ons ziekenhuissysteem, zoals bijvoorbeeld griep in België elk jaar het leven kost aan zo’n 1.000 mensen of soms meer?

Een glazen bol hebben we niet, maar naar het verleden kijken, kunnen we wel. En dan valt op hoe stuitend de gelijkenissen zijn tussen de redelijk goed gedocumenteerde pandemie van de Spaanse griep van meer dan een eeuw geleden en de huidige coronapandemie.

Vanuit een legerkamp in het Amerikaanse Kansas stak het gloednieuw respiratoir virus, H1N1, in de lente van 1918 de Atlantische Oceaan over en verspreidde zich als wildvuur over de hele wereld doorheen een bevolking die sterk verzwakt was vanwege Wereldoorlog I. De eerste golf laaide op in maart, gevolgd door een grotere, tweede golf in de herfst. Daarna volgde in de lente van 1919 nog een derde, kleinere golf, toen heel wat soldaten na de oorlog terug naar huis keerden. Tegen de zomer was de pandemie voorbij.

‘De grafieken van de pandemiegolven van 1918-1919 en 2020-2021 zijn inderdaad bijna identiek’, zegt medisch historicus Roberecht Van Hee (UAntwerpen). ‘Maar er zijn ook belangrijke verschillen. Bij de Spaanse griep wist men helemaal niet dat men met een virus te maken had waardoor er ook geen vaccin ter beschikking was. Ook de beperkte mondialisering veroorzaakte een minder snelle transmissie dan vandaag. Maar vooral de maatschappelijke impact van de griep in Europa was een stuk minder zichtbaar dan in andere delen van de wereld omdat de Europeanen zo getergd waren door de horror van de oorlog dat een griep hen minder zorgen baarde.’

Nog een belangrijke kanttekening is dat de Spaanse griep veroorzaakt werd door een influenzavirus in plaats van een coronavirus. Helaas is er over het ontstaan van de vier reeds bestaande menselijke coronavirussen erg weinig geweten. Een studie van viroloog Marc Van Ranst in het Journal of Virology linkt de ‘Russische griep’-pandemie van 1889 met het coronavirus OC43, dat verlies van geur en smaak veroorzaakte. Maar sluitend bewijs is daarvoor niet. Helaas kon het team van Van Ranst ook niet achterhalen hoe lang het duurde vooraleer de Russische griep verwaterde tot het huidige verkoudheidsvirus.

De Spaanse griep, ook wel ‘Moeder der Pandemieën’ genoemd, is dus het dichtst dat we komen bij een mogelijk antwoord op de vraag hoe covid-19 verder zal evolueren. ‘De Spaanse griep eindigde relatief snel’, weet Van Hee. ‘Mogelijk komt dat door een samenloop van omstandigheden. Een van de veronderstellingen is dat er zo veel doden en zieken waren dat het virus geen publiek meer vond om te besmetten en uitstierf. Een andere verklaring is dat het virus gemuteerd is tot een minder virulente vorm. Een laatste mogelijkheid is dat artsen en verpleegkundigen in een periode van twee jaar beter zijn leren omgaan met de ziekte door quarantaine toe te passen en mondmaskers te gebruiken. Dat zijn maatregelen die we vandaag nog steeds toepassen.’

Kinderen vaccineren

Hoewel we dus nog steeds dezelfde maatregelen inzetten en daarenboven over miljarden coronavaccins beschikken, zullen wij het met deze pandemie langer moeten uitzitten dan onze voorouders 100 jaar geleden. Volgens experts kan covid-19 enkel worden ingedijkt wanneer 90 tot 95 procent van de wereldbevolking een of andere vorm van immuniteit heeft bereikt door een vaccin of infectie. Maar heel wat mensen in de wereld moeten vandaag nog covid-19 of het vaccin krijgen. Uit de meest recente cijfers blijkt dat bijna drie miljard mensen volledig gevaccineerd zijn. Tel daarbij de mensen die een infectie hebben doorgemaakt en je komt welllicht nog maar aan de helft van de wereldbevolking. Door vaccins wereldwijd in te zetten, kan de snelheid opgevoerd worden.

Volgens Van Hee is er nog een bijkomend probleem. De vaccins hebben nog niet voldoende hun werk kunnen doen omdat we één belangrijke groep nog niet hebben geprikt. ‘Bij de oorspronkelijke Wuhan-variant werden kinderen niet zo massaal ziek. De veel besmettelijkere delta-variant heeft die trend doen keren. Het ziet ernaar uit dat kinderen de motor zijn van de vierde golf. Ze kunnen het virus ondertussen even snel doorgeven als volwassenen. We kennen voorlopig het effect niet, maar misschien hadden we vandaag geen vierde golf gehad als we kinderen vanaf zes jaar hadden gevaccineerd. Mazelen en windpokken zijn ook ziektes waar we kleine kinderen tegen vaccineren en hervaccineren. Het zou mij trouwens niet verbazen als er deze winter alweer een nieuwe variant opstaat waartegen de vaccins nog wel zullen werken, maar misschien niet bij alle leeftijdsgroepen.’

Belangrijkste les

Ondertussen weten we dat het griepvirus dat verantwoordelijk was voor de Spaanse griep nooit meer is weggegaan, maar evolueerde naar een endemisch fenomeen. ‘Endemisch’ betekent dat een virus op een stabiele en voorspelbare wijze in de samenleving circuleert. De ziekte overspoelt ons systeem niet, maar gaat ook niet weg.

Gelukkig maakt de moderne H1N1-variant vandaag niet langer miljoenen doden zoals in 1918-1919. Dat komt omdat het immuunsysteem van de mens in staat werd om – in de meeste gevallen – de dodelijke complicaties af te weren.

De meeste experts verwachten eenzelfde scenario voor covid-19. Als de immuniteit tegen covid voldoende duurzaam is en het virus niet te veel muteert, zullen de golven uiteindelijk tot rust komen. Of om het met een ander natuurfenomeen te stellen: een bosbrand dooft pas uit tot al het hout is opgebrand.

Ook van Hee is ervan overtuigd dat we in de toekomst met covid zullen moeten samenleven, met of zonder varianten. Al valt het niet met zekerheid te zeggen of covid-19 tegen de winter van pakweg 2022 een onschadelijk verkoudheidsvirus of ernstige wintercovid zal zijn. Onvoorspelbaarheid is namelijk de zin van het bestaan van een virus.

Maar de belangrijkste les voor Van Hee gaat ruimer dan het virus zelf. De pandemie heeft aangetoond hoe onvoorbereid de wereld was op gezondheidscrisissen, ondanks waarschuwingen dat grote epidemieën onvermijdelijk waren. ‘Onze gezondheidszorg verdient meer financiële waardering en betere werkomstandigheden. Verpleegkundigen kregen een kleine opslag en de boodschap dat ze het nu maar moesten redden. Als we ons zorgsysteem niet aanpassen en in de woonzorgcentra geen adequatere zorg kunnen garanderen, zal de geschiedenis zich herhalen. Want de volgende pandemie komt eraan. Dat is zeker.’