Marc Van Ranst en Marion Koopmans: ‘Volgend jaar festivals zoals in zomer 2019? Vergeet het’

Kerstfeesten kunnen ze niet gedogen. Maar Marion Koopmans en Marc Van Ranst hebben wel hun persoonlijke wenslijstje voor 2021 klaar: volgehouden coronadiscipline en werkende vaccins. Mogen we stiekem hopen op een zomer met festivals en tuinfeesten? Knack toetste de collectieve wensdroom bij de bekendste virologen van België en Nederland.

Het moet zowat van de Koningskwestie geleden zijn dat de Belgische bevolking nog zo gepolariseerd was over een publieke figuur. Door de ene helft wordt Marc Van Ranst geprezen voor de heldere en bedaarde manier waarop hij ongemakkelijke boodschappen brengt, door de andere helft wordt hij gehaat als de belichaming van alle covid-19-ellende. Scherpe opiniestukken, bagger op sociale media? Van Ranst, zelf niet vies van een provocerende tweet, haalt er zijn schouders voor op.

Provoceren is niet haar stijl, maar ook Marion Koopmans heeft een olifantenvel gekweekt. Als lid van het Outbreak Management Team (OMT) spande ze zich in om het Nederlandse coronabeleid in talkshows en op internetfora toe te lichten. Met argumenten, geduld en empathie kon ze veel – maar niet alle – scepsis wegnemen. Ook Koopmans is een dankbare schietschijf geworden voor coronaontkenners, antivaxers en adepten van samenzweringstheorieën, die haar bij voorkeur als een agent van big pharma neerzetten.

Ondanks twee overdrukke agenda’s kreeg Knack beide topvirologen samen in een videochat. Niet om de actuele stand van zaken te bespreken, wel om achterom te kijken en vooruit te blikken. Het gesprek vindt plaats tegen de achtergrond van een dalende curve. Zowel België als Nederland is over de piek van de tweede golf heen, al zal die heuglijke trend kort na ons gesprek stagneren op een nog altijd verontrustend hoog besmettingsniveau. Hoe dan ook, in beide landen zijn experts en politici zich het hoofd aan het breken over de volgende uitdaging. Hoe komen we de eindejaarsfeesten door zonder een nieuwe golf te veroorzaken?

Het vooruitzicht op een kerstfeest zonder familie is deprimerend. Kan er geen kortstondige versoepeling af, al was het maar voor 24 en 25 december?

Marion Koopmans: Als OMT adviseren we tegen het toelaten van kerstfeesten. Mocht de politiek anders beslissen, dan raden we aan het zo klein mogelijk te houden en vragen we deelnemers preventief in quarantaine te gaan. We moeten onszelf niet voor de gek houden: er zal met kerst en Nieuwjaar wel een en ander gebeuren met extra circulatie tot gevolg. Daar moeten we geen schep bovenop doen, want dan dreigt een gevaarlijk amplificatie-effect. Kijk maar naar de impact van Thanksgiving in de VS en Canada. Het zou onvergeeflijk zijn als we de winst van de voorbije weken zomaar te grabbel gooiden.

Marc Van Ranst: Helemaal mee eens. Aangezien we in België iets hoger in de curve zitten, is het gevaar op een sneeuwbaleffect hier nog groter dan in Nederland.

U was evenmin gelukkig toen de Nederlandse premier Mark Rutte op 13 november een reeks versoepelingen aankondigde, terwijl België strenge maatregelen bleef handhaven. Om dezelfde reden?

Van Ranst: Zulke maatregelen hebben onvermijdelijk grensoverschrijdende effecten. We hebben het meermaals gezien: Belgen steken de grens over om in Nederland te doen wat hier niet mag. Dat zorgt voor gevaarlijke toestanden en wederzijdse onvrede. Oké, we leven nog niet in de Verenigde Staten van Europa, maar het moet toch mogelijk zijn om dat beter te coördineren.

Jullie kennen elkaar als collega’s van congressen en symposia. Maar plegen jullie ook overleg nu er een pandemie moet worden ingedijkt?

Van Ranst: Dat valt tegen. Heel wat collega’s werken samen in Europese onderzoeksprojecten, maar in deze crisis plooit iedereen op zichzelf terug en is het elk land voor zich. We hebben nochtans een instelling zoals het European Centre for Disease Prevention and Control (ECDC). Die levert zelfs goed werk, maar dan vooral adviserend. Bij de volgende pandemie moet de samenwerking absoluut beter, dat beseffen ze gelukkig bij de Europese Commissie.

Koopmans: Soms zijn de verschillen inzake test- en quarantainebeleid te verantwoorden vanuit de context, maar even vaak valt er geen logica in te bespeuren. Europa moet daar werk van maken, daar heeft Marc absoluut gelijk in. Helaas staat het ECDC op dit moment tamelijk machteloos. Het kan wel risicoanalyses maken en adviezen verstrekken, maar blijft afhankelijk van de input van de lidstaten, zelfs voor het verzamelen van data.

De tweede coronagolf was voorspeld, en toch hebben we ons laten verrassen. Hoe kon dat gebeuren?

Koopmans: Nou ja, laten verrassen. Wij hebben in de zomer in elk geval gewaarschuwd dat het virus niet weg was. Helaas is die boodschap niet goed aangekomen, want je zag dat mensen toch met vakantie vertrokken en feestjes bouwden. Het was dan ook voorspelbaar dat er even later weer brandhaarden ontstonden. Wat we in Nederland wel hebben onderschat, is de krapte in de zorg. Na de eerste golf ontstond er een soort overwinningsroes: het ergste was vermeden, we waren nipt onder de kritische grens van onze IC-capaciteit gebleven. Tegelijkertijd kreunde de zorgsector nog onder een loodzware vermoeidheid toen die tweede golf er aankwam. Dat hebben we dus wel geleerd: ons systeem is te krap om een pandemie op te vangen.

Van Ranst: Ook wij hadden het voorspeld, we hebben het begin van onze tweede golf in Antwerpen trouwens snel onder controle gekregen. Dat was allemaal prima, maar toen zijn de politieke spelletjes begonnen. Jullie virologen, zo klonk het ineens, jullie gedragen je als ayatollahs en paniekzaaiers. Waar zijn die voorspelde doden? Waar is de piek in ziekenhuisopnames? De sterfte onder hoogbejaarden? En wij maar argumenteren dat die effecten er zaten aan te komen, maar het was roepen in de woestijn. En ja, we weten allemaal hoe het verder is gegaan. Er verschenen open brieven, er moest en er zou worden versoepeld. En dan werden we ook nog uit de adviesraden gezet en vervangen door geluksprofessoren. Nee, dat was geen goed idee.

Over de eerste golf in maart bestaat geen discussie: we werden koud gepakt. Nochtans werden we al in februari gebombardeerd met onthutsende beelden, eerst uit Wuhan en daarna uit Noord-Italië. Mogen we stellen dat ook jullie het risico toen hebben onderschat?

Van Ranst: Uiteraard hebben we de toestand in Wuhan op de voet gevolgd. Het nieuwe virus leek sterk op SARS Corona 1 dat in 2003 in Azië 8000 besmettingen en 800 doden had veroorzaakt. Ook toen werd er even voor een pandemie gevreesd, maar de verspreiding is beperkt gebleven. Dat was dus ons enige referentiekader. Niemand had kunnen voorspellen dat het zo uit de hand zou lopen.

Koopmans: Van achteren kijk je de koe in de kont, zeggen ze bij ons. Met de kennis van nu kun je veel begrijpen, maar in maart hadden we die kennis niet. De eerste resultaten van quarantainestudies uit Wuhan vertoonden relatief weinig secundaire besmettingen. De eerste Duitse studies toonden dan weer aan dat dit virus zich ook als milde verkoudheid kon manifesteren. Dat gaf het begin van de verklaring van het stealth-mechanisme van covid-19: infecties van de bovenste luchtwegen met milde of zelfs nauwelijks waarneembare klachten bleken erg besmettelijk. Er zijn bovendien steeds meer aanwijzingen dat het virus tegen eind februari gemuteerd is waardoor Europa door een besmettelijkere stam werd getroffen.

Meneer Van Ranst, u verklaarde op 23 februari in De Zevende Dag dat we gerust mochten gaan skiën in Noord-Italië. Was dat achteraf gezien toch geen inschattingsfout?

Van Ranst: Ik heb er wel aan toegevoegd dat de après-ski gevaarlijker was dan de rode of zwarte piste. Wat had ik anders moeten zeggen? Heel Europa telde op dat moment twee coronadoden, in Noord-Italië was nog geen enkel positief geval. Kun je dan vragen dat iedereen thuis blijft omdat er een dodelijke epidemie voor de deur staat? Nee, dat soort kritiek pik ik niet. De mensen die enkele weken later riepen dat we alle terugkerende skiërs moesten tegenhouden, dat waren vaak dezelfden die deze zomer in de auto sprongen en naar Spanje reden, toen het epicentrum van de pandemie. Dwars tegen ons advies in, want toen wisten we wel hoe gevaarlijk het virus was.

Er klinkt frustratie door…

Van Ranst: Zoals Marion al zei: het verleden voorspellen is gemakkelijker dan de toekomst. Wat is crisismanagement eigenlijk? Moeilijke beslissingen nemen terwijl je slechts over 10 procent van de noodzakelijke informatie beschikt, in het volle besef dat die beslissingen achteraf worden geëvalueerd wanneer 100 procent van de informatie beschikbaar is. Helaas zijn er veel mensen die dat niet willen snappen.

De beelden uit Noord-Italië van overbelaste ziekenhuizen met gangen vol zieltogende patiënten staan iedereen helder voor de geest. Waren er momenten dat jullie voor soortgelijke toestanden vreesden?

Koopmans: In maart zagen we het aantal opnames snel toenemen. Internisten trokken aan de alarmbel: dit kunnen we er echt niet bijnemen. Intussen stroomden vanuit Italië rampzalige berichten binnen, patiënten boven de zestig werden daar al niet meer geïntubeerd omdat er geen capaciteit was. Ik krijg nog altijd kippenvel als ik aan die momenten terugdenk.

Van Ranst: Ik ben twee keer echt ongerust geweest. Tijdens de krokusvakantie ging het virus al stevig rond, maar de bevolking was er totaal niet mee bezig. We hebben toen alle zeilen bijgezet om de mensen te sensibiliseren. Maar het meest prangende moment, dat waren de dagen voor het afkondigen van de eerste lockdown, half maart. Het was toen echt vijf voor twaalf, een week langer wachten en de situatie was ook hier compleet ontspoord. Gelukkig hebben we de politici kunnen overtuigen om drastisch in te grijpen. Onderschat dat niet, het vergt politieke moed om een lockdown af te kondigen.

Over jullie verhouding met de politiek was veel te doen. Virologen hebben de macht gegrepen, zo werd vaak geroepen, ze bepalen of we mogen shoppen en wie we thuis mogen ontvangen. Voelen jullie je aangesproken?

Van Ranst: Ach ja, die discussie. Sommige mensen vonden dat we te vaak op de televisie kwamen. De vraag is waarom we dat deden. Omdat de politici zich aanvankelijk verstopten en het aan ons overlieten om moeilijke boodschappen te brengen. Later probeerden ze het initiatief over te nemen, helaas ook door het omgekeerde te beslissen van wat wij adviseerden. Ik wil niet veralgemenen, want dat zou oneerlijk zijn voor de politici die in deze crisis keihard hebben gewerkt. Maar af en toe rook het naar opportunisme. Langs de zijlijn staan en dan roepen dat de maatregelen te ver gaan en dat er versoepeld moet worden, met een tweede golf als resultaat. Dat was wrang, maar wat konden we doen? Als viroloog kun je adviseren, maar het zijn de politici die de ministeriële besluiten schrijven.

Leeft die controverse ook in Nederland?

Koopmans: We opereren in hetzelfde spanningsveld, met publieke druk, open brieven en debatten in de Tweede Kamer. Waarom zitten er geen gedragswetenschappers en economen in het OMT, dat is een veelgehoorde kritiek. Onze voorzitter, Jaap van Dissel, heeft het vaak moeten uitleggen: het OMT speelt een louter wetenschappelijke, medische rol. Ondanks alle kritiek houdt het Team goed stand, de samenstelling is sinds het begin van de crisis ongewijzigd gebleven.

Eenheid van bevel is geen kenmerk van het Belgische coronabeleid. Hoe ziet een landschap met negen ministers van Volksgezondheid eruit door een Nederlandse bril?

Koopmans: (lacht) Nou, dat lijkt me wel het ultieme teamwerk. Je moet zeker een chief whip hebben.

Van Ranst: Ik heb in verschillende interviews opgeworpen dat sommige van die ministers elkaars naam niet eens kennen. Dat is dus niet verzonnen. In vredestijd kun je dat nog als folklore weglachen, maar het is rampzalig wanneer een land met een exponentiële curve wordt geconfronteerd die snelle maatregelen vereist. Onder de nieuwe regering gaat het wel al een stuk beter. Met Frank Vandenbroucke (SP.A) hebben we nu tenminste een echte chief whip.

In coronatijden is een olifantenvel een must voor virologen. Hoe erg waren de persoonlijke beledigingen en bedreigingen?

Van Ranst: Het gaat behoorlijk ver. Ik weet niet hoe het in Nederland zit, maar volgens mij is het toch wel uniek dat drie Belgische virologen al maandenlang politiebescherming krijgen. Onlangs werd mijn beveiliging weer aangescherpt, nadat de politie lucht had gekregen van plannen om mijn huis te belagen en met voetzoekers te bestoken.

Koopmans: Zover gaat het bij ons gelukkig niet, maar iedereen die zijn nek uitsteekt, mag zich aan een shitstorm verwachten. Sommige OMT-leden worden nogal persoonlijk aangepakt. Dat wordt wel in de gaten gehouden, al is er van echte politiebewaking geen sprake. Wat mij meer verontrust dan het gescheld op de sociale media, is het gestook van complotdenkers.

Hebt u het over Viruswaarheid, de actiegroep rond dansleraar en spiritueel goeroe Willem Engel?

Koopmans: Hij is veruit de bekendste, maar niet de enige. Complotdenkers zijn niet alleen actief op sociale media, ze spannen ook rechtszaken aan. De jongste tijd hebben ze het vooral op de PCR-coronatests gemunt. Die zijn zogezegd waardeloos, maar leveren wel fortuinen op aan big pharma en hun collaborerende virologen. Pure onzin, maar zoiets wordt meteen trending op Twitter.

Van Ranst: Viruswaarheid? Bij ons vind je die onder de naam Viruswaanzin, de club rond plastisch chirurg Jeff Hoeyberghs. Ze hebben ooit een betoging in Brussel georganiseerd, met als voornaamste eis mijn ontslag. Veel stelde dat niet voor, net zomin als de rechtszaken die ze aanspannen en telkens weer glansrijk verliezen. Dat kan de pret blijkbaar niet drukken, het is tenslotte bezigheidstherapie.

Koopmans: Mijn grootste vrees is dat het wantrouwen overslaat op de vaccinatiecampagne. In Nederland had je altijd al een minderheid van religieuze antivaxers. Daar komt nu een heel nieuwe groep van complotdenkers bovenop, de QAnon-adepten die geloven dat Bill Gates ons allemaal een chip wil inplanten, of dat corona een neveneffect is van 5G. Wetenschappers en overheden moet hierover goed communiceren. Vaccins roepen sowieso vragen op, zeker nu ze uitzonderlijk snel op de markt komen.

Zeg dat wel. In minder dan een jaar tijd beschikken we over drie vaccins waaraan de producenten een werkzaamheid van meer dan 90 procent toeschrijven, vier als we er het Russische Sputnik bijtellen. Delen jullie in de euforie?

Koopmans: Het is hoopgevend, maar voorlopig gaat het om niet meer dan persberichten. We hebben veel meer informatie nodig, over het effect op verschillende leeftijds- en risicogroepen, maar ook over de impact op de circulatie. Dat zit uiteraard allemaal in de erkenningsdossiers die door het Federal Drug Agency en het Europese Geneesmiddelenagentschap worden doorgelicht. In afwachting moeten we ons vooral niet rijk rekenen. Maar ik denk wel dat we vanaf het eerste kwartaal van volgend jaar kunnen beginnen met het vaccineren van bepaalde groepen.

Van Ranst: Zoals Marion zegt: we hebben drie persberichten, and that’s it. Niet dat ik de communicatie wantrouw. Grote farmabedrijven kunnen niet zomaar met cijfers schermen, hun reputatie staat op het spel. Maar het is afwachten tot we alle details kennen, want die hebben we nodig om een vaccinatiestrategie te ontwikkelen.

Als 2020 het jaar van het virus was, dan kan 2021 het jaar van het vaccin worden. Mogen we al dromen van een zomer met festivals en tuinfeesten?

Koopmans: (aarzelend) Dat lijkt me wat snel. Wat denk jij, Marc?

Van Ranst: Festivals zoals in de zomer 2019? Vergeet het, maar er zal wel meer kunnen dan tijdens de zomer van 2020. We beschikken intussen over sneltesten die behoorlijk betrouwbaar en niet duur zijn. Combineer die troef met het gegeven dat er tegen de zomer al heel wat gevaccineerd wordt, en er openen zich perspectieven. Het zal creativiteit vergen, maar ik denk dat de Europese festivalsector die wel bezit.

Koopmans: We moeten ons geen illusies maken: er is geen snelweg naar het oude normaal. Vaccins worden een extra instrument in onze gereedschapskist, naast sanitaire en beperkende maatregelen die we nog wel poosje zullen nodig hebben.

De maatschappelijke impact van covid-19 is gigantisch. Wat heeft jullie het meest getroffen?

Koopmans: Het marktfalen dat ons meermaals parten speelde. We kampten met een tekort aan PCR-tests omdat de onderdelen uit China moesten komen, terwijl de wattenstaafjes dan weer uitsluitend in Noord-Italië werden geproduceerd. En verder? De enorme mentale impact op jongeren. Die zijn de voorbije maanden echt tussen de wal en het schip gevallen.

Van Ranst: Mij is vooral de snelheid opgevallen waarmee we eeuwenoude gebruiken afleren. Na een eerste week lockdown was het al afgelopen met handen schudden. Ik zie die gewoonte niet snel terugkeren. Als je een hand uitsteekt, verwacht je immers een tegengebaar. Als je hand een paar keer in het ijle is blijven hangen, zul je er vanzelf mee ophouden.