Kunst beroert de hersenen

Kunst doet genieten, beroert, leidt naar de diepte en maakt gelukkig. En kan helpen om een levenskunstenaar te worden.

Sommige mensen worden helemaal warm van middeleeuwse miniaturen, anderen rijden met Bach in de auto klaarwakker en alert in 1 ruk naar Tirol. Muziek, choreografie of een schilderij kunnen ons zo diep raken dat we een moment van euforie beleven. Voorkeuren variëren, maar 1 ding staat vast: kunst beroert. Voor muziek ligt het voor de hand. De wetenschap toonde aan dat hoe meer rillingen een muziekstuk ons bezorgt, hoe meer dopamine er vrijkomt.

En dopamine is verbonden met het genotscentrum waar ook voeding, drugs en seks het pleziergevoel prikkelen. Dit neurologische bewijs is niet eens nodig om te bevestigen wat we allang vermoedden: muziek kan intense gevoelens opwekken. Wie heeft nog nooit de krachtige adrenalinestoot ervaren van een magnifiek concert? The Rolling Stones, Bart Peeters of een aria, het doet er niet toe: het publiek luistert met de nekharen overeind, nadien verlaat het glunderend de zaal.

Afhankelijk van genre en smaak geeft muziek energie of maakt ze rustig. Muziek kan depressieve gevoelens afvlakken, fileleed verzachten, ons kalmeren bij de tandarts. Omwille van het positieve effect op onze geestelijke gezondheid maakt de zorgsector er steeds meer gebruik van.

Dieper dan de drukte

De verrukking bij de beleving van kunst geldt niet alleen voor muziek. Ook dans en theater en beeldende kunsten maken mensen blij. Wie regelmatig naar een museum gaat, herkent het magische moment waarop het oog plots geprikkeld wordt door een schilderij, de intense aandacht wordt getrokken door een kleur, een compositie, een thema of verhaal dat we er in menen te zien. Museumbezoekers staan soms letterlijk aan de grond genageld voor een kunstwerk. Hetzelfde geldt voor cinema: ook bioscooppubliek kan nog uren na een goede film de meest virtuoze scènes herbeleven als een mantra van inspiratie.

Wat doet kunst met ons? Wat gaat er door ons hoofd? Los van de louter wetenschappelijke invalshoek via de rol van dopamine en adrenaline is er ook een verklaring die balanceert tussen filosofie en psychologie. Die appelleert iets meer aan onze verbeeldingskracht. Volgens de Nederlandse psychomusicoloog Henk Smeijsters brengen muziek, beeldende kunst, theater en dans ons dicht bij het onuitspreekbare. Dat is wat we vanbinnen voelen maar zelf niet onder woorden kunnen brengen. Hij noemt het onze diepe emotionele wereld, de achterkant van ons zijn die door de drukte van elke dag, de overvolle agenda en de vele verantwoordelijkheden aan het voelen is onttrokken. Het is slechts op bepaalde momenten dat dit achtergrondgevoel ongeremd naar boven welt. Daar zit de rol van kunst.

Weten zonder nadenken

Eigenlijk komt het erop neer dat kunst vorm geeft aan wat gewone mensen wel voelen maar niet zelf kunnen uitdrukken. Woorden, klanken en beelden vertalen dat gevoel. Kunst, schrijft Henk Smeijsters, is een aanvulling op de natuur, een spel met vormen die vertellen wat op een andere manier onzegbaar is. Kunst opent een weg naar een wereld buiten het rationele denken en speelt met de doorleefde kern van ons bestaan, die niet in begrippen uit te leggen is.

Volgens Smeijsters is kunst een gevoelsmatig weten. Elke melodie, elke lijn op papier, elke beweging van een danser of gelaatsuitdrukking van een acteur die ons aanspreekt, kan diep tot ons doordringen. Iedereen kent die zindering wanneer we ons letterlijk in iets verliezen. Alsof we in een grotere en uitgebreidere werkelijkheid terechtkomen. Net als de beleving van de natuur kan ook kunst mensen vervoeren en ontvoeren naar die dieptebeleving van hun bestaan. Het voordeel van kunst is dat we er niet voor naar de Himalaya hoeven te reizen.

Dronken zonder rem

Als we licht beschonken zijn, lijken zaken waarover we ons anders druk maken eigenlijk niet zo belangrijk meer, vervolgt Smeijsters. Kunst brengt ook een beschonkenheid teweeg. Kunst beleven is een soort waarnemen waarbij we volledig openstaan voor wat we zien en horen. Kunst in je opnemen betekent je overgeven aan een andere vorm van weten. We laten toe dat klanken en lijnen en bewegingen in ons weergalmen.

Onze psyche is in staat om zonder theorie, gedachten of verklaringen te beseffen waarover muziek gaat, of waar de lijnen, vormen en kleuren op een schilderij overeenkomen met wat er zich in onszelf afspeelt. Dat is zuivere beroering. Een moment van volmaakt evenwicht. Volgens Smeijsters kan dit totaalgevoel van betekenis en zin bij sommigen zelfs het eigen leven bevestigen of integendeel oproepen anders te gaan leven. Hoewel deze beleving en de mogelijk louterende gevolgen ervan zeer individueel blijven, heeft Smeijsters een punt als hij stelt dat kunst iets in ons losmaakt dat niets met rationeel denken heeft te maken. Kunst willen uitleggen veroordeelt ons tot een rationele ervaring. Het gaat hier louter om het waarnemen, de overgave, de gedachteloze ervaring. Smeijsters pleit ervoor om die milde verbreding die in ons opborrelt en ons gelukkig maakt te leren cultiveren.

De waarde van de waarneming

Levenskunstenaars zijn mensen die in voor- en tegenspoed iets goeds van hun leven kunnen maken. Henk Smeijsters is ervan overtuigd dat het genieten van kunst kan bijdragen tot een duurzamer geluk en zingeving in leven en werk. We moeten leren die vormen te zoeken die het beste bij ons passen. Een waardeoordeel is uitgesloten, een handleiding bestaat niet. Want wat een weldaad is voor de ene werkt niet voor een ander. Wie gelukkig wordt van Andre Rieu moet dat niet opgeven onder druk van wie hem waardeloos vindt.

Maar misschien moeten we ook eens iets anders proberen en openstaan voor kunstvormen waarbij we voorheen nooit stilstonden. Het ontspannen geluksgevoel leren herkennen bij jezelf bij het zien van kunst in het algemeen is van een andere orde. Volgens Smeijsters kan iedereen leren genieten van kunst en er zo vaak op terugvallen als hij maar wil. Stel jezelf de vraag: waar word ik blij van? Van welke kunst hou ik? Zijn het drama en dans die mijn gevoelige snaren raken en mijn gedachten uitschakelen? Is het schilderkunst die me beroert? Misschien wijst dat ene concert van Andre Rieu op televisie wel de weg naar een nieuwe wereld van muziek. Als we in staat zijn om onze waarneming van mooie dingen te verdiepen, draagt dat wezenlijk bij tot ons geluk. Kunst, overal te bekijken en te beleven, is een eenvoudige manier om dat te ontdekken.

Marianne Meire