Kocht België onbetrouwbare coronatests? FAGG-topman komt in opspraak

Sinds 3 juni betaalt het Riziv serologische covid-19-testen terug. Maar krijgt de Belgische patiënt wel waar voor zijn geld? Het Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten (FAGG) sloot in april een miljoenendeal met een Italiaans biotechbedrijf voor testkits die nu van twijfelachtige kwaliteit blijken. Ging FAGG-directeur-generaal Hugues Malonne zijn boekje te buiten? Knack zocht het uit, in samenwerking met Le Vif/L’Express.

Dankzij onze inspanningen is het eerste productielot van DiaSorin naar België gestuurd. Omdat België als eerste had onderhandeld, konden we een groot deel van de voorraad binnenhalen’, aldus Hugues Malonne op 6 mei in de Franstalige Artsenkrant. In een later interview schetst de directeur-generaal POST-vergunning bij de FAGG de moeilijke situatie: ‘De federale overheid wilde tekorten vermijden. Alleen DiaSorin kon ons een zeker volume garanderen. Het was bovendien de eerste firma die een geautomatiseerde serologische covid-19-test in ons land op de markt bracht.’ In totaal gaat het om een contract van 1 miljoen testkits, waarbij de overheid – in ruil voor bevoorradingszekerheid – de testkits aankoopt die niet door Belgische labs afgenomen worden. Ook met andere firma’s zijn zulke contracten gesloten. Voorlopig zijn slechts 267.000 DiaSorin-testkits bij Belgische labs geleverd.

Hugues Malonne is hoogleraar farmaceutische wetenschappen aan ULB en UNamur, een voormalige consultant voor farmabedrijven, en hij maakt deel uit van de coronataskforce van minister Philippe De Backer (Open VLD). Hij had zijn deal op 24 april al verdedigd tijdens een conferencecall met zo’n 100 Belgische laboratoriumverantwoordelijken. Volgens Malonne bedroeg ‘zowel de sensitiviteit als de specificiteit van de test 100 procent’. Dat betekent dat de test foutloos bloedstalen met antilichamen tegen covid-19 kan aanwijzen. Malonne baseerde zich naar eigen zeggen op gegevens van de fabrikant. Het publiek was niet overtuigd: ‘Het bewijs voor die topprestatie heeft niemand ooit gezien. We moesten hem geloven op zijn woord.’

Het leiderschap van Malonne tijdens de coronacrisis zet kwaad bloed bij de verantwoordelijken van de Belgische labs. Zij kennen elkaars verhalen en vormen een hechte, informele community, over taal- en organisatiegrenzen heen. ‘Dat klinkt misschien melig, maar wij willen echt kwaliteit leveren voor de patiënt.’ De meeste labverantwoordelijken met wie we spraken – onder wie wetenschappers met naam en faam – willen niet openlijk getuigen uit schrik voor de gevolgen voor hun laboratoria. Ze speelden ons wel e-mails, testresultaten en niet- publieke documenten door.

Serologische testen sporen antilichamen tegen het coronavirus op in bloedstalen. PCR-testen detecteren rechtstreeks virus-DNA in slijmstalen. Zij speelden daarmee de hoofdrol in de vroege fases van de coronapandemie, terwijl serologische testen vooral van nut zijn in latere fases. Ze gaan na welke mensen immuun zijn. Zo kun je bijvoorbeeld de mate van ‘herd immunity’ bij de bevolking in kaart brengen. Of voor de covid-afdeling in een ziekenhuis medisch personeel met een sterke immuniteit selecteren.

Met een tijdelijk verbod op de terugbetaling stond er tot 3 juni een rem op het gebruik van serologische testen voor covid-19. Dat moest voorkomen dat er tests werden uitgevoerd ‘waarvan de specificiteit niet was aangetoond’ , wat zou kunnen leiden tot ‘verkeerde interpretaties’.

Hogere prijscategorie

Maar na de conferencecall van 24 april ging het snel. ’s Maandags al kregen de eerste labs met een DiaSorin-analyzer – in België zijn er 81 – de nieuwe testkits toegestuurd. ‘Het was absurd. We hadden die tests niet besteld en we hadden nooit enig bewijs gezien van hun betrouwbaarheid’, zegt een labverantwoordelijke verbouwereerd.

Gratis waren de ongevraagde tests niet. DiaSorin factureerde 7 euro per test, zonder btw. Daarmee bevindt de testkit zich meteen in de hogere prijscategorie. Ter vergelijking: een test van concurrent EuroImmun kost 5,4 euro en die van marktleider Roche minder dan 2 euro. De testkit van Wantai – ‘de Rolls Royce onder de testkits’ – kost 4,85 euro, maar is wel iets arbeidsintensiever.

Op dezelfde onlinemeeting had Malonne nog een primeur: er kwam een nieuw systeem voor de validatie van serologische covid-19-testen. Nieuwe labmethodes moeten voor gebruik altijd gevalideerd worden. Dat betekent dat je met een experiment nagaat of de test wel doet wat hij belooft. Na een eerste validatie door de fabrikant, moeten laboratoria voor het gebruik van de test nog eens een verificatie doen om te controleren of de test ook in concrete omstandigheden werkt.

Voor covid-19-tests moet het anders: wie in België zo’n test op de markt wil brengen, moet nu een aanvraag indienen bij het FAGG. Dat wijst dan een laboratorium aan om de validatie uit te voeren. Op basis van die validatie belandt de test al dan niet op de gemeenschappelijke lijst ‘aanbevolen serologische testen’ van het FAGG en Sciensano. Zonder vermelding op de lijst betaalt het Riziv niets terug.

Volgens Sciensano is dat nodig omdat ‘de kwaliteit van de testkits niet constant is’. De laboratoria begrijpen het niet: ‘Moeilijke tijden of niet, wij zijn echt wel in staat om de kwaliteit van een testkit na te gaan. Dat moeten we toch altijd doen?’ Wanneer een lab buiten de procedure om toch een nieuwe testkit wil testen, bijvoorbeeld op vraag van een producent met het oog op toegang tot de Europese markt, volgt bovendien een persoonlijke waarschuwing van Malonne dat dit het lab en de producent grote consequenties kan hebben.

Etienne Cavalier, voorzitter van de Vereniging voor Laboratoriumgeneeskunde, vindt het zinloos om elke test afzonderlijk te laten valideren, zonder ze te vergelijken. Het systeem gaat zelfs in tegen het KB op de klinische laboratoria: ‘Laboratoria mogen alleen testen gebruiken die ze eerst zelf gevalideerd hebben. Dat is wettelijk verplicht.’

Miljoenencontract

Dat het FAGG bij de nieuwe testkits het laken naar zich toe trekt, is één ding. Maar de officiële validatie van de testkit van DiaSorin – waarvoor Malonne een miljoenencontract heeft afgesloten – doet de Belgische klinisch biologen steigeren. Want die opdracht heeft het FAGG toevertrouwd aan het lab van de Brusselse ziekenhuisgroep Hôpitaux Bruxellois Iris Sud. En meer bepaald aan Marie Tré-Hardy, die naast adjunct-diensthoofd van dat laboratorium, ook de partner is van Malonne en moeder van zijn kinderen.

Malonne ziet geen graten in de toewijzing: ‘Mijn vriendin is gedekt door mijn belangenverklaring bij het FAGG. Welk belang zou ze trouwens hebben bij zo’n validatie? Het is onbezoldigd werk en er zijn genoeg andere labs die ook validaties mogen doen.’

Op 25 mei verschijnt in het vakblad Clinical Chemistry and Laboratory Medicine een validatiestudie van DiaSorin, met Marie Tré-Hardy als hoofdauteur. In haar conclusie laat ze geen ruimte voor twijfel over de testkit: ‘De analytische en klinische prestaties zijn excellent.’ Wie zich daar vragen bij stelt, wordt gerustgesteld: ‘De auteurs verklaren geen conflicterende belangen te hebben.’

Maar dat is niet alles. Want op 13 mei was al een ander kort artikel verschenen in Journal of Infection over de Italiaanse testkit. Wie de auteurslijst bekijkt, moet even in de ogen wrijven: niet alleen Tré-Hardy, maar ook Hugues Malonne zelf – nochtans geen klinisch bioloog – komt daarin voor. Zijn uitleg: ‘Ik wilde als academicus een interessante bijdrage leveren aan het wetenschappelijk debat. De testkit kon namelijk performanter gemaakt worden door de grenswaarden aan te passen.’ Etienne Cavalier regeert fel: ‘Nonsens. Hij onderhandelt eerst over een contract met DiaSorin en publiceert dan samen met dezelfde groep auteurs die de validatiestudie uitvoeren. Dan heb je een belangenconflict.’

Nog gênanter wordt het voor Malonne wanneer tijdens een conferencecall op uitnodiging van UZ Leuven blijkt dat het lab van AZ Delta in Roeselare een onafhankelijke validatie van DiaSorins testkit heeft uitgevoerd. Het lab testte 7 verschillende testkits op covid-19-stalen van zowel patiënten met zware als met mildere symptomen.

Het resultaat? DiaSorins test stelt zwaar teleur. In bloedstalen van bevestigde covid-patiënten afgenomen 20 dagen na de eerste symptomen gaf de kit in 17 procent van de gevallen een vals-negatief resultaat. ‘Dat is zeer ongewenst’, legt een aanwezige uit. ‘Er zijn meer en meer indicaties dat covid-19 zelfs bij patiënten die amper symptomen hadden op lange termijn zware beschadigingen kan aanrichten. Als zo’n test dan vals-negatief is, kan de arts een verkeerde diagnose stellen.’ Daarnaast gaf DiaSorins test nog eens 3,6 procent vals-positieve resultaten. Dat was 0 procent bij de concurrentie. Interessante bevindingen van het onderzoek: de Chinese Wantai-test bleek het meest betrouwbaar. En ook de goedkoopste test, die van Roche, hoorde bij de beste.

Nog twee andere grote Belgische laboratoria voerden een validatie uit, waarin ze de test van DiaSorin hadden opgenomen. Het verschil met de concurrentie was hier minder dramatisch. Toch kwam in beide studies de kit van DiaSorin als minst performante uit de bus.

‘Roeselare heeft nu een inspectie van het FAGG aan zijn broek!’ klinkt het verontwaardigd in een ander lab. ‘Ze moeten alle testresultaten van de DiaSorin- validatie afgeven. De resultaten lagen niet in lijn met die van zijn vriendin en dat kan niet volgens Malonne.’

Malonne zelf zegt dat er bij de validaties van AZ Delta ‘grove fouten’ gemaakt zijn: ‘Daarom heb ik de inspectiedienst ingeschakeld.’ Nochtans waren de resultaten van AZ Delta zeer vergelijkbaar met die van de Nederlandse taskforce serologie die de DiaSorin-kit uit het lijstje van geschikte testen hield. In een reactie laat AZ Delta weten dat de validatie correct verlopen is en dat het bij zijn bevindingen blijft: ‘Om volledige openheid te bieden hebben we de dataset met de ruwe gegevens online ter beschikking gesteld zodat iedereen de resultaten kan narekenen.’

Frustratie

Over het gebrek aan transparantie bij de toewijzing van validatiestudies aan laboratoria heerst grote frustratie. Terwijl in het nieuwe systeem een aantal grote Belgische labs er nog geen mochten uitvoeren, nam Malonnes vriendin al deel aan drie validaties, waarvan twee in haar eigen lab. Ook daar ziet Cavalier een belangenconflict: ‘Als je de gecentraliseerde validatie van een testkit toewijst aan bepaalde laboratoria wordt het voor andere moeilijker om erover te publiceren. Het is een zeer competitieve wereld. Vergeet dat niet.’

In Italië kwam DiaSorin onlangs in opspraak in een dossier rond onrechtmatige staatssteun bij de klinische validatie van een testkit in een openbaar ziekenhuis in Pavia. Spilfiguur is professor Fausto Baldanti, die zowel verbonden is aan het ziekenhuis, en deeluitmaakt van een werkgroep die voor de overheid de kwaliteit van testen beoordeelt. De administratieve rechtbank van Milaan vernietigde het contract. DiaSorin gaat in beroep.

Voorts blijkt dat de regio Lombardije zonder openbare aanbesteding bij DiaSorin 500.000 serologische testkits kocht tegen 4 euro per stuk. Van het grote verschil met de Italiaanse prijs voor de testkit is Malonne naar eigen zeggen niet op de hoogte: ‘Ik maak de info meteen over aan de advocaten van de Belgische staat.’

Terwijl de testkit van DiaSorin nog voor de publicatie van de validatiestudie was opgenomen in de lijst aanbevolen testen, zorgt het nieuwe systeem voor vertragingen bij de validatie van andere serologische testen. Zo wordt de test van Roche pas sinds 8 juni terugbetaald. De Wantai-test, waarvan de Nederlandse overheid er 1 miljoen kocht, zal volgens Malonne eerstdaags op de lijst verschijnen.

Minister Phillippe De Backer laat tot slot weten dat hij niet op de hoogte was van de situatie, maar dat hij bij alle betrokkenen meer informatie heeft opgevraagd’.