‘Is seksueel geweld eigen aan onze cultuur?’

Slachtoffers van seksueel geweld lijden onder stereotiepe ideeën in de maatschappij, schrijft seksuologe Katrien Symons. Ze roept de media op om waakzaam te zijn en de dingen op een correcte manier te benoemen.

“Welke kleren had je aan? Dronk je alcohol die avond? Waarom ging je naar dat feestje? Ga je wel vaker naar feestjes? Heb je een partner? Heb je je partner al eens bedrogen? Hoe oud was je toen je voor het eerst begon te daten?”

Dit is een selectie uit de vele vragen die een Amerikaanse studente en slachtoffer van verkrachting kreeg voorgeschoteld door de politie. De relevantie van deze vragen is ver zoek maar ze kaderen de maatschappelijke context waarmee slachtoffers van seksueel geweld geconfronteerd worden. Hoewel de dader door de jury unaniem schuldig werd verklaard, kreeg hij slechts zes maanden celstraf met als argument dat een langere celstraf zijn toekomst – hij was een beloftevolle sporter – al te veel op het spel zou kunnen zetten. Onlangs kwam hij na drie maanden vrij omwille van goed gedrag, wat de gemoederen opnieuw hoog deed oplopen. Ook in ons land leiden gerechtelijke uitspraken in verkrachtingszaken soms tot hevige debatten waarbij “het kamp van de dader” tegenover “het kamp van het slachtoffer” komt te staan.

Onderzoek stelt vast dat de perceptie van schuld en verantwoordelijkheid met betrekking tot verkrachting berust op mentale voorstellingen over hoe een “normaal seksueel contact” dan wel een verkrachting er typisch uitzien. Dergelijke voorstellingen zijn echter niet waardevrij. Ze worden beïnvloed door stereotiepe denkwijzen over verkrachting en ideeën over hoe mannen en vrouwen zich horen te gedragen. Vaak zijn deze denkwijzen in het nadeel van het slachtoffer.

Mannen zijn seksuele roofdieren, vrouwen zoeken enkel intimiteit?

Een sociaal-constructivistisch perspectief op seksualiteit bestudeert de manier waarop seksualiteit in onze maatschappij georganiseerd wordt en volgens welke normen en “regels” het verleidingsspel en seksuele contacten verlopen. Gebruik makend van de metafoor van het script, verwijzen “seksuele scripts” naar een soort blauwdruk of richtlijnen voor seksueel gedrag. Ze geven aan welk gedrag gepast is in een gegeven context, ze verwijzen naar voorspelbare gedragspatronen, en bepalen hoe en wanneer mensen best toestemmen of weigeren om seks te hebben. In een traditioneel seksueel script zijn deze verwachtingen genderspecifiek, dus sterk verschillend voor mannen en voor vrouwen. Voor mannen schrijft een traditioneel seksueel script bijvoorbeeld voor dat ze altijd bereid zijn tot of op zoek zijn naar seks, dat ze gemotiveerd zijn door lust en opwinding, en dat ze het initiatief zullen nemen om seks te hebben. Van vrouwen verwachten traditionele scripts dat ze moeten begeerd worden maar zelf niet zozeer begeren, dat ze een zwakke seksdrive hebben, dat ze de avances van mannen moeten inperken (de rol van “seksuele poortwachter”), en dat ze gedreven worden door relationele intimiteit. Hoewel het egalitaire seksuele script aan een opmars bezig is, met meer gelijklopende verwachtingen naar mannen en vrouwen toe, wordt het traditionele seksuele script nog breed gedragen in onze maatschappij.

Een traditioneel seksueel script creëert een context waarbinnen seksueel geweld naar vrouwen toe meer waarschijnlijk wordt en niet als zodanig erkend wordt wanneer het zich voordoet. Bijvoorbeeld, de idee dat mannen seks moeten nastreven en initiëren, maakt het gebruik van manipulatie en opdringerige overtuigingsstrategieën meer aanvaardbaar. De idee dat mannen een sterke seksdrive hebben maakt van seksuele opwinding een valabel excuus om signalen van weigering te negeren (“hij was zodanig opgewonden dat hij niet meer kon stoppen”). Ook het feit dat vrouwen grenzen moeten aangeven, maakt dat een weigering kan worden gezien als slechts een onderdeel van het spel (“ze zegt wel nee omdat dit van haar verwacht wordt, maar eigenlijk bedoelt ze ja”). Vanuit haar positie als seksuele poortwachter worden vrouwen ook zelf verantwoordelijk gesteld voor verkrachting omwille van gedrag dat seksuele beschikbaarheid zou uitstralen zoals het dragen van uitdagende kledij, flirten, het hebben van meerdere sekspartners, alcoholgebruik, zich laten trakteren, of voorspel toelaten. De verkrachter gaat dan vrijuit “want wat had ze anders misschien verwacht dat er zou gebeuren?”. Nochtans gaat het bij verkrachting slechts om één ding, en dat is de afwezigheid van instemming.

Het stereotype verkrachtingsscenario

Terwijl traditionele seksuele scripts leiden tot het normaliseren van seksueel geweld, blijft de perceptie van wat dan wel geldt als verkrachting verengt tot heel specifieke situaties. Dit noemen we het “stereotiepe verkrachtingsscenario”. Dit scenario houdt in dat de belager fysiek geweld gebruikte, dat het slachtoffer er alles aan deed om zich te verweren, dat het ging om een plotse aanval op een niets vermoedende vrouw en een doorgaans onbekende dader, en dat de vrouw zwaar te lijden heeft onder de psychologische gevolgen van de aanval. Situaties die niet aan deze beschrijving voldoen worden minder makkelijk erkend als verkrachting. Bijvoorbeeld, wanneer slachtoffers de dader kennen, stellen we ze gemakkelijker verantwoordelijk, zeker wanneer beide personen eerder die avond vrijwillig afspraken. Ook een gebrek aan fysieke weerstand of verwonding, alcoholgebruik, pas na verloop van tijd aangifte doen, en de kalmte bewaren tijdens het verhoor, zijn factoren die maken dat het slachtoffer op minder begrip kan rekenen en dat de dader ongestraft blijft. In de praktijk is het echter perfect mogelijk dat een slachtoffer “bevriest” tijdens een daad van seksuele agressie en zich daardoor niet op een fysieke manier verdedigt. Het is ook niet ongewoon dat er wat tijd verstrijkt tussen het voorval en de feitelijke aangifte. Ten slotte kunnen de emotionele reacties van slachtoffers heel uiteenlopend zijn.

Slachtoffers van seksueel geweld lijden onder stereotiepe ideeën

Traditionele seksuele scripts en stereotiepe denkwijzen over verkrachting zijn diep ingebakken in onze cultuur en het is nodig om alert te zijn voor de communicatie en verspreiding ervan. Het gaat bijvoorbeeld om de manier waarop de media aandacht besteedt aan verkrachting, de manier waarop mannelijke en vrouwelijke seksualiteit wordt geportretteerd, of de manier waarop justitie verkrachtingszaken behandelt. Wanneer een rechter oordeelt dat voorafgaandelijk flirtgedrag en opwinding redenen zijn om seks zonder toestemming toch niet als verkrachting te benoemen, zoals eerder dit jaar gebeurde in de sterk gemediatiseerde UrGent verkrachtingszaak, dan bestendigt dit seksueel geweld op maatschappelijk niveau. Eerder dit jaar publiceerde Flair een reeks getuigenissen van vrouwen onder de titel “Mijn slechtste sekservaring. Lezeressen over de seks waar ze het meest spijt van hebben”. Enkele van de getuigenissen die daarop volgden verwezen naar situaties van seksueel grensoverschrijdend gedrag, zoals het negeren van stopsignalen en gedwongen worden om handelingen uit te voeren. Daarmee werd seksueel geweld genormaliseerd tot niets meer dan slechte seks. Willen we als maatschappij seksueel geweld voorkomen en slachtoffers beschermen, dan moeten we ook nadenken over hoe onze culturele waarden en normen hier een rol in spelen. Om seksueel geweld op maatschappelijk niveau aan te pakken, moet het op een correcte manier erkend, benoemd en bestraft worden.

Dr. Katrien Symons is socioloog en seksuoloog, en als onderzoekster verbonden bij het Kenniscentrum Hoger Instituut voor Gezinswetenschappen (Odisee) en bij de onderzoeksgroep MIOS (Universiteit Antwerpen).