‘Is er echt zoveel meer crisis en ellende dan vroeger? Nee, we zijn kwetsbaarder geworden’

Zoals kikkers blijven zitten in water dat langzaam wordt opgewarmd, tot het te laat is om eruit te springen, zo worden wij momenteel ‘klaargestoomd’ voor een toekomst vol bedreigingen, waarschuwt Jos Vranckx. ‘Tijd om in het verzet te komen tegen de angstcultuur.’

Ondanks alle peptalk en joligheid kan niemand er omheen: het dagelijks bombardement met onheilspellend nieuws, oplopende tegenstellingen en escalerende oorlogsretoriek werkt als druppeltjes bijtend zuur dat het toekomstbeeld en de levenslust van velen – zeker ook jongeren – stukje bij beetje aantast. Bewust en onbewust.

De sluipende epidemie van negatieve emoties, – angst, wantrouwen, woede, haat, verbittering… – werkt ondermijnend voor zowel mens als samenleving, Onderzoek toont een correlatie met toename van chronische infecties. Dat komt nog bovenop de ‘gewone’ – vooral mentale – gezondheidscrisis.

Wat kunnen we eraan doen?

Kwetsbaarheid

Het is een illusie dat de vlucht vooruit met nog meer overheid, regulering, geboden en verboden, therapeuten, technologie… ons verlossing zal brengen.

Het tegendeel is waar, stelt de bekende Nederlandse historica en terrorisme-experte Berlinde de Graaf, auteur van ‘Crisis’, in een essay. Maken we nu echt zoveel meer crisis en ellende mee dan vroeger, of is er iets anders aan de hand?

Haar antwoord, op basis van onderzoek over crisissen in de 19^de eeuw, is: nee, het is niet erger dan vroeger! Het enige verschil is dat we kwetsbaarder zijn geworden, ondanks of zelfs vanwege al die overheidsmaatregelen.

Ze noemt dat de kwetsbaarheidsparadox. ‘De miljoenen euro’s verslindende crisismaatregelen voor preventie, respons en nazorg leiden niet tot meer tevredenheid en veiligheidsgevoel in de samenleving. Het wantrouwen kruipt almaar verder omhoog.  (…) Naarmate een land en een bevolking rijker en veiliger worden, is de ontreddering des te groter wanneer zich toch een crisis voordoet.‘

Kortsluitingen

We kunnen er dus beter mee ophouden van politieke en structurele ingrepen afdoende oplossingen te verwachten voor crisisbeheersing.

De basisoorzaken van onze kwetsbaarheid moeten op een ander niveau worden gezocht, dat van psychosociale en culturele kortsluitingen. Zoals: te veel communicatie en te weinig ontmoeting, te veel informatie en te weinig bezinning, te veel hoofd en te weinig hart, te veel individu en te weinig samen-leving.  Het neoliberale ik-ideaal.

Volgens Berlinde de Graaf kunnen de vroegmoderne burgers van de 19^de eeuw ons iets leren over het omgaan met crisis vandaag.  ‘Zij riepen in tijden van ramp en tegenspoed de staat, samenleving en individuele mens op om tot bezinning te komen, en daarin vooral zelf het voortouw te nemen: Wat voor mens ben je in de crisis? En hoe ben je er voor de ander?’

Redding

Een wijsheid uit de joodse Talmoed kan ons daarbij inspiratie bieden: ‘Wie één mens redt, redt de hele wereld’.

We zijn niet gedoemd tot machteloosheid, maar kunnen in het verzet komen door ons te focussen op wat we zelf kunnen doen. Laat ons geen kostbare energie verspillen door ons voortdurend kwaad te maken over, of depressief te worden van, toestanden waar we geen enkele vat op hebben.   

Iedereen herkent de ervaring wel: wanneer je onverwacht door iemand ‘gered’ wordt uit een situatie van wanhoop – groot of klein – komt de wereld plots in heel ander licht te staan. Je kan opnieuw léven. De wereld is gered voor jou.

De gratuite inzet voor een medemens is, anders gezegd, het alternatief voor een onverschilligheid die vaak dodelijke gevolgen heeft.  

Waarden als verantwoordelijkheid, zorg, aandacht, mededogen, empathie, liefde … staan niet op zichzelf, geïsoleerd, maar vormen een alternatief Bruto Nationaal Product. Minstens zo belangrijk als dat economische BNP maar niet in data vast te leggen. Het ene BNP van de welvaart kan niet zonder het andere van het welzijn en de veerkracht, zeker in crisistijden. Hetzelfde geldt voor de democratie en collectieve veiligheid.

Het grote misverstand vandaag is dat we de termen ‘zorg’ en ‘welzijn’ bijna automatisch associëren met de welzijns- en de zorgsector, in plaats van het ruime plaatje te zien: het onzichtbare maar heel reële netwerk van menselijke verbondenheid, op grote en kleine schaal.

Individualisme doet dat netwerk vastlopen.

Resonantie

Het heeft te maken met het mens- en wereldbeeld en ik-ideaal dat we langs alle kanten krijgen opgedrongen. Alsof de mens een losstaand individu is dat het zelf maar moet waarmaken, zegt de – zelf succesrijke – Duitse socioloog Hartmut Rosa. “Dat levert een energieprobleem op voor het klimaat en een energieprobleem voor de psyche: beide branden op.”

Zoals het uitgebreide wortelstelsel van bomen en planten in het bos onzichtbaar met elkaar verbonden is en op elkaar reageert, zijn ook wij mensen op een onbewust niveau verbonden. Alles en iedereen ‘resoneert’ met mekaar, ook al beseffen we het niet. Zoals een orgelklank resoneert in de ruimte. Of de kringen die uitdijen in het water als je er een steentje in gooit.

Helmut Rosa pleit – tegen de stroom in – voor het belang van religie – een gezamenlijk hoger doel. Kerken zijn volgens hem als enige in staat mensen van uiteenlopende achtergrond samen te brengen op basis van gemeenschappelijke rituelen en verhalen, een antidotum voor de groei-obsessie.  

Een voorbeeld van wat religie kan betekenen in crisistijden, is wellicht het ’mirakel van Zuid-Afrika’.

Niemand had in 1984 gedacht dat de ineenstorting van de apartheid zonder burgeroorlog, wraak en afrekeningen, zou kunnen verlopen. Velen hielden er rekening mee dat Zuid-Afrika een bloedbad zoals Rwanda of Bosnië te wachten stond, gezien de jarenlange onderdrukking en vernederingen. Het ‘mirakel’ bleek mogelijk toen een nooit geziene ‘mobilisatie’ van christelijke kerken en mensen van goede wil op gang kwam. Het begon bij een minderheid die geleidelijk een hele bevolking meesleepte.

Evangelische spiritualiteit, over alle grenzen heen, bleek een krachtig breekijzer te zijn om processen in de richting van verzoening en vrede op gang te brengen, tegen alle doemdenken in.

“Wie één mens, redt de hele wereld”

Het ‘redden’ van één mens kan aanstekelijk werken – en van daaruit een hele gemeenschap of samenleving pacifiëren en helen, crisissen leefbaar maken.

Niets in het leven dwingt ons bij het ogenschijnlijk onvermijdelijke neer te leggen, hoe hopeloos de situatie er ook uit mag zien. Alles begint bij moedige minderheden. Ook rond Israël zijn er gemengde joods-Palestijnse groepen opgestaan die de hoop niet opgeven. Eens moet het hen lukken.

Dan kan de vicieuze cirkel van fatalisme en cynisme, van wantrouwen, angst en haat worden doorbroken. Dan kunnen er ‘wonderen’ ontstaan, zowel op persoonlijk, sociaal en zelfs geopolitiek vlak.

Voor dat basisvertrouwen kunnen we kiezen. Zoals Maarten Luther: “Zelfs als ik wist dat morgen de wereld zou vergaan, dan zou ik vandaag een appelboom planten”.