Inzicht in het hoofd van psychopaten: ‘De meesten doorzien hun verwrongen manier van denken niet’

Hannibal Lecter was een psychopaat, zoveel is duidelijk. Maar jouw baas is er misschien ook één en wie weet zelfs jouw buurman, want psychopathie kent evenveel gedaanten als er psychopaten zijn. Eén eigenschap hebben ze alvast gemeen: ze hebben nauwelijks of geen geweten.

Ze kunnen liegen zonder te verpinken, ze lichten je op terwijl je er bijstaat en ze voelen zich op geen enkel moment schuldig. Mensen die aan psychopathie lijden, houd je maar beter op een afstand.

En toch, de kans dat je er al een tegen het lijf liep, is reëel: naar (voorzichtige) schatting lijdt 1 procent van de bevolking aan psychopathie. Ook al evolueert maar een heel klein deel daarvan tot zware crimineel of moordenaar, ze laten allemaal een spoor van vernieling na in hun omgeving. De ene richt schade aan in zijn gezin, de andere terroriseert een hele natie. Maar welke kenmerken bepalen of iemand een psychopaat is en hoe wordt de diagnose gesteld?

Psychopaten komen niet met een stempel op hun voorhoofd en anders dan in films, zien ze er zelden uit als kille outlaws. Integendeel, vaak zijn ze op het eerste gezicht net heel charmant en pakken ze je zo in met hun gladde praatjes. Pas na verloop van (soms lange) tijd begint het te dagen dat iets niet klopt, maar er de vinger opleggen lukt niet. Psychopathie is van alle tijden, en toch duurt het tot begin 19de eeuw vooraleer men inziet dat het om een ernstige mentale stoornis gaat. Het is de Franse arts Philippe Pinel die in 1801 voor het eerst psychopathie beschrijft als hij patiënten observeert die zich impulsief en destructief gedragen, terwijl hun redeneervermogen intact is. Ze kunnen dus redeneren en tegelijk waanzinnig gedrag stellen. Hij noemt de stoornis ‘manie sans délire’, waanzin zonder waanbeelden.

Hare Psychopathy Checklist

In de jaren 80 ontwikkelt de Canadese psycholoog Robert Hare de Hare Psychopathy Checklist (PCL) – later verfijnd tot de PCL-R, met de R van revised. Zijn checklist geldt tot op vandaag als de gouden standaard bij de diagnostiek van psychopathie.

De PCL-R draait rond twee componenten: een persoonlijkheidscomponent en een gedragscomponent, elk met twee facetten. Onder de persoonlijkheidscomponent vallen interpersoonlijke eigenschappen (liegen, manipuleren, gladde praat, een te groot gevoel aan eigenwaarde) en affectieve eigenschappen (kilheid, gebrek aan berouw en emotionele diepgang, geen verantwoordelijkheid voor het eigen gedrag). Vooral de affectieve eigenschappen bepalen of iemand aan psychopathie lijdt.

De gedragscomponent bestaat enerzijds uit een impulsieve (onverantwoordelijkheid, geen realistische doelen kunnen stellen, nood aan veel prikkels en een parasitaire levensstijl) en anderzijds een antisociale levensstijl (gedragsproblemen op jonge leeftijd, jeugdcriminaliteit, gebrekkige beheersing van het gedrag, schending van voorwaarden).

De checklist van Hare bevat 20 items die betrekking hebben op elk van die vier facetten. Op elk item kan de klinisch psycholoog 0, 1 of 2 scoren naargelang de mate waarin dat gedrag voorkomt. Mensen met een score boven de 26 lijden aan psychopathie. Wie hoger scoort dan 30 wordt beschouwd als een primaire psychopaat.

Spectrumstoornis

‘De PCL-R wordt algemeen aanvaard als instrument om vast te stellen of iemand aan psychopathie lijdt, maar er is ook kritiek op dat vierfactorenmodel’, zegt klinisch psycholoog Francisco D’Hoore. ‘Zo vinden sommigen het model te statisch, alsof er geen evolutie kan zijn binnen psychopathie. Terwijl we vaststellen dat bepaalde eigenschappen, vooral uit de gedragscomponent, minder sterk naar voren kunnen komen naarmate de leeftijd vordert. Binnen het vakje van psychopathie bestaat een grote heterogeniteit. Er zijn primaire en secundaire psychopaten. De eersten scoren hoger op gebreken in de persoonlijkheidscomponent, terwijl secundaire psychopaten eerder stoornissen vertonen op het vlak van de gedragscomponent. Geen twee psychopaten zijn dezelfde, zoals ook geen twee mensen met autisme dezelfde zijn.’

Bestaat er dan een ‘psychopathiespectrum’, naar analogie met de autismespectrumstoornissen? ‘Daar valt wat voor te zeggen. Een van de redenen waarom psychopathie nog niet is opgenomen in de DSM-5, het handboek voor psychiatrische diagnostiek, is de discussie over het statische karakter van de Hare-classificatie, terwijl er aanwijzingen zijn dat psychopathie in realiteit eerder een dynamische stoornis is. Er gaan stemmen op om het als een spectrumstoornis te zien, maar dat is op dit moment nog niet het geval.’

Geen inlevingsvermogen

Robert Hare baseert zijn checklist op onderzoek van en gesprekken met psychopaten die hij ziet in zijn psychiatrische instelling, waar ze belanden na criminele feiten. Hij kan die mensen onderzoeken omdat ze doorgaans uit welgestelde families komen met de middelen om uit te spitten wat er aan de hand is, in de plaats van hen te laten te laten wegrotten in een cel. Het onderzoek gebeurt dus in een klinische setting, niet in de dagelijkse realiteit.

De meeste psychopaten lopen echter vrij rond en slagen erin de grenzen van de criminaliteit net niet te overschrijden, of komen er in elk geval mee weg. Ze blijven onder de radar en worden dus zelden officieel gediagnosticeerd. De kans dat de narcistische bedrijfsleider of de zelfingenomen buurman bij een psycholoog aanklopt voor een diagnose is vrijwel nihil. Ze zijn immers niet of nauwelijks in staat om zichzelf in vraag te stellen. Als er al iets schort, dan ligt dat aan de wereld rondom hen. Ze zien namelijk enkel hun eigen realiteit en kunnen zich niet inleven in andermans leefwereld.

Succesvolle psychopaten

Vooral machtsstructuren lijken een grote aantrekking te hebben op mensen met psychopathie. Uit onderzoek blijkt dat 4 procent van de bedrijfswereld psychopathisch is, wat maakt dat psychopathie er zowat vier keer meer voorkomt dan bij de totale populatie. Zij slagen er veelal in om, vaak met ellebogenwerk en bedenkelijke interventies, op sleutelposities terecht te komen. ‘Bedrijfsleiders zijn wat we de succesvolle psychopaten noemen’, zegt Francisco D’Hoore. ‘Verschillende factoren bepalen dat zij wel succesvol zijn terwijl anderen in de gevangenis terechtkomen. Een hogere socio-economische status of het intelligentieniveau kan meespelen. Anders dan je vaak denkt, onder meer door fictieve figuren zoals een Hannibal Lecter, zijn psychopaten trouwens minder intelligent dan gemiddeld.’

Het is ook maar hoe je het bekijkt. In een professionele omgeving kan je het opgeblazen gevoel van de psychopaat omschrijven als ‘zelfverzekerdheid, leiderschap en charisma’. Gladheid en oppervlakkige charme vertalen zich naar ‘goede communicatieve vaardigheden en overtuigingskracht’. Impulsiviteit en het ontbreken van realistische doelen worden ‘strategische capaciteiten en een visionaire aanpak’. Kilheid en gebrekkige emotionele diepgang zijn dan ‘noodzakelijke kwaliteiten in de harde bedrijfswereld’.

‘Wie niet nauw moet samenwerken met de psychopaat krijgt enkel het masker te zien. Ga je achter de façade kijken, dan krijg je een heel ander verhaal. Dan blijkt dat dat soort mensen aan het hoofd van een afdeling de basis vormt voor achteruitgang van de prestaties in het team. De absenteïsmecijfers stijgen fors, er zijn veel mutaties en conflicten in het team, er heerst veel stress.’

‘Kortom, als een psychopathiepatiënt aan het hoofd van een team komt te staan, dan heeft dat een onmiskenbaar negatief effect op het welzijn van de medewerkers. Al is het natuurlijk niet zo dat iedereen met een hardvochtige baas per definitie te maken heeft met een psychopaat. Sommige mensen zijn in staat om zonder scrupules grote kuis te houden in een bedrijf en er geen slaap voor te laten om mensen aan de kant te schuiven. Er zijn zeker bedrijfsleiders waarbij de menselijkheidsfactor minder aanwezig is, maar daarom zijn die nog niet per definitie psychopaten.’

Posttraumatische stress

De geschiedenis toont aan dat psychopaten er vaak in slagen zich een weg naar de top te banen. Sommigen onder hen lukt het op een of andere manier ook om grote massa’s te overtuigen van hun grote gelijk en hen achter zich te laten scharen.

Als de grote tirannen uit het verleden psychopaten zijn – wat moeilijk te achterhalen is, aangezien de diagnose indertijd niet is gesteld en ze vaak een kluwen aan stoornissen vertonen, zoals narcisme -, moeten we vaststellen dat ze allemaal een enorme wervende kracht hebben waarmee ze mensen overtuigen van een gemeenschappelijk doel. Adolf Hitler, om er maar één te noemen, wordt democratisch door het volk verkozen en we weten allemaal hoe desastreus die gevolgen zijn.

‘Mensen zagen in Hitler een sterke figuur die hen uit de ellende van Duitsland kon verlossen. Er zijn uiteraard verschillende elementen die maken dat je Hitler een psychopaat kan noemen’, zegt Francisco D’Hoore. ‘Hij had dat kille, dat meedogenloze. Hij zocht zondebokken om alles wat misliep op af te schuiven. Maar was hij al een psychopaat toen hij verkozen werd, of is hij daarnaartoe geëvolueerd als gevolg van eerdere gebeurtenissen? De helft tot 70 procent van de psychopaten lijdt aan een posttraumatische stressstoornis (PTSS) die ontstaan is in de kindertijd. Ook Hitler leed vermoedelijk aan PTSS als gevolg van het geweld dat hij onderging in zijn jeugd. Hij was dikwijls het slachtoffer van zijn opvliegende vader.’

Als je terugkijkt op wat zich onder Hitler afspeelt, blijft het hallucinant dat zoveel mensen zich laten meeslepen in het verhaal van één man met een snorretje en een berg woekerende frustraties. Het kunnen onmogelijk allemaal makke schapen zijn die Hitler aan zijn mandaat helpen. Hoe komt het dan dat zelfs weldenkende mensen met een doorgaans kritische blik zich toch in de luren laten leggen door een psychopaat?

‘Wat je aan de buitenkant ziet bij mensen met psychopathie, stemt niet overeen met hun ware intenties. Ze bedienen zich van een reeks maskers die er net echt uitzien’, zegt Jan Storms, bewustzijnsdeskundige en auteur van het boek Destructieve relaties op de schop. Psychopathie herkennen en hanteren.

‘Er is een grote kloof tussen hun woorden en hun daden, maar mensen zien die discrepantie in eerste instantie niet. De meesten zijn geen psychopaten en leven in de veronderstelling dat anderen net zo denken als zijzelf. Daardoor blijft psychopathie zo lang verborgen. Als iemand naar ons lacht, gaan wij ervan uit dat het een vriendelijk iemand is. De meesten doorzien de verwrongen manier van denken van psychopaten niet en psychopaten spelen in op die beperking in ons referentiekader. Zo kunnen ze massa’s bespelen door hevige emoties op te kloppen en creëren ze massapsychoses.’

Zwarte opvoeding

Het overgrote deel van de psychopathielijders slepen trauma’s mee uit hun (vroege) kindertijd en jeugd. Maar er zijn nog andere categorieën psychopaten. Zo bestaat er iets als een ‘zwarte opvoeding’. Dat zijn families die hun kinderen klaarstomen voor een leven waarin het verwerven en behoud van macht centraal staat. Vaak slagen zij er ook in om generatie na generatie sleutelposities in de maatschappij te betrekken.

‘In de families die gedreven worden door een rücksichtslos machtsstreven krijgen kinderen van kleins af een opvoeding waarin alle gevoel in hen gebroken wordt’, zegt Jan Storms. ‘Er zijn kinderen die daarin kunnen functioneren en die later over lijken gaan om de macht te grijpen zoals hen is opgedragen. Maar kinderen met een gevoeliger karakter gaan emotioneel kapot aan zulke opvoeding. Ze ontwikkelen ook andere psychische afwijkingen.’

De ‘zwarte opvoeding’ kan men zien als een voortzetting van de opvoeding binnen de Middeleeuwse krijgerskaste. Kinderen van krijgers en ridders verliezen vaak op jonge leeftijd hun vader nadat die gedood is in een gevecht. Zo jong een ouder verliezen is voor hen een traumatische gebeurtenis. De combinatie van eigen trauma’s met het gewicht van de trauma’s van familieleden maakt dat die kinderen afgehard worden en in sommige gevallen uitgroeien tot psychopaten. Voor hen zijn mensen die emoties tonen zwakkelingen en volslagen idioten. Meedogenloosheid is voor psychopaten de enige intelligente manier om te overleven. In hun situatie is die logica misschien niet eens zo ver gezocht.

Moordenaars, sadisten en demonen

Heel zeldzaam zijn de psychopaten bij wie het demonische op de voorgrond treedt. De moordenaars, sadisten, kortom, de lelijkste onderkant van onze soort. ‘Dat zijn echt zieke toestanden. Gelukkig komt dat soort psychopaten maar heel weinig voor’, zegt Jan Storms.

‘Het zijn mensen die er alles aan doen om aan de macht te komen en die ervan genieten massale slachtpartijen te organiseren. Dan spreek ik over het gekende lijstje massamoordenaars uit de geschiedenis. Over die lijst bestaat controverse, maar wie er wat mij betreft zeker in thuishoren zijn Leopold II, Pol Pot en Stalin. Dat soort leiders zaait verdeeldheid, creëert verwarring en hangt een gemeenschappelijk vijandbeeld op dat zo intens is dat mensen massaal bereid zijn ten oorlog te trekken. Wat ze doen, is een negatief collectief bewustzijn kweken.’

‘Vergelijk het met de atmosfeer in een stad. Als je in een stad rondloopt, hangt er een bepaalde sfeer – positief of negatief. Meestal voelt iedereen die min of meer op dezelfde manier aan. Zo was ik in Amsterdam toen Theo Van Gogh werd vermoord. De dagen nadien hing er een onwerkelijke sfeer die je bijna kon ruiken. Dat is geen ingebeeld gevoel, het is dat collectief bewustzijn dat we allemaal ervaren. Dat bewustzijn kan je beïnvloeden door negatieve emoties op te roepen bij de bevolking en door onwetendheid te bevorderen. Instrumenten waarvan demonische psychopaten zich gretig bedienen. Dat soort gedrag staat zeer ver af van het normaal-menselijke.’

Massaal dissociëren

Het probleem is dat wanneer normale mensen met heftige situaties geconfronteerd worden, ze meestal gaan dissociëren. Word je geconfronteerd met een kwaad dat te heftig is, dan kijk je weg om jezelf te beschermen. Het onmiddellijke voordeel is dat de emoties niet zo hard binnenkomen, maar het nadeel op lange termijn is dat het blijft woekeren. Om te ontsnappen aan psychopathische wereldleiders moet men de moed vinden om te kijken naar wat er gaande is en moet men durven zeggen waarop het staat. Niet meer wegkijken, zich niet langer onderdompelen in onwetendheid. Mensen met een goede inborst hebben de neiging om in te dommelen omdat ze zich er onvoldoende van bewust zijn dat niet iedereen goede intenties heeft.

Dat verklaart misschien waarom een volk het zo ver laat komen voor het in opstand komt. Pas als burgers met hun rug tegen de muur staan en het niet meer erger kan, slaan ze terug. Ze worden uit hun roes gewekt en uiteindelijk wordt de oorspronkelijke orde hersteld. Maar dan is er al onnoemelijk veel schade geleden. ‘Er zijn altijd wel mensen die vooroplopen, die de bevolking waarschuwen dat het de verkeerde kant opgaat, maar vaak roepen zij in de woestijn. Als je te ver voor de massa vooruitloopt, krijg je hun steun niet. Die mensen worden dan meestal weggezet als paria’s.’

Mevrouw de psychopaat

Tirannen en massamoordenaars zijn doorgaans mannen. Is psychopathie dan een uniek mannelijke aandoening? Dat lijkt niet het geval. Er is weliswaar nauwelijks onderzoek naar vrouwelijke psychopaten, maar het is wel duidelijk dat psychopathie bij vrouwen anders tot uiting komt. Vrouwen vertonen minder vaak fysieke agressie en komen dus minder snel in contact met het gerecht. Psychopathie uit zich bij hen vooral in manipulatief en emotioneel instabiel gedrag. Ze richten voornamelijk schade aan in hun directe omgeving. Algemeen wordt aangenomen dat er minder vrouwelijke psychopaten zijn dan mannelijke, maar schattingen over de verhoudingen lopen sterk uiteen. Eén ding is zeker: als een psychopaat, of het nu een man is of een vrouw, ergens opduikt, heerst er in een mum van tijd chaos en verwarring tot uiteindelijk alleen een grote puinhoop achterblijft.