Illegale geneesmiddelen: ‘Criminelen zien in covid-19 een opportuniteit om snel te cashen’

Hoed je voor namaakgeneesmiddelen, niet-vergunde geneesmiddelen en legal highs. Ze zijn potentieel (levens)gevaarlijk, terwijl de malafide verkopers alleen maar dollartekens zien.

Jaarlijks sterven wereldwijd naar schatting 72.000 tot 169.000 kinderen aan een longontsteking door namaakgeneesmiddelen. Nepmedicatie tegen malaria is verantwoordelijk voor zowat 116.000 sterfgevallen. Met die spraakmakende cijfers van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) vestigt het Bureau voor Intellectuele Eigendom van de Europese Unie (EUIPO) in een recent rapport (maart 2020) de aandacht op het leed dat malafide geneesmiddelenverkopers veroorzaken.

Namaakgeneesmiddelen bevatten soms te veel maar meestal te weinig of nagenoeg niets van het actieve bestanddeel van het echte geneesmiddel en worden in het beste geval met onschuldige suiker ‘aangelengd’. Maar ze kunnen ook een totaal ander actief bestanddeel dan aangegeven bevatten. Zo stierven in Amerika al veel mensen aan pillen die niet de gevraagde pijnstiller bevatten, maar wel fentanyl(afgeleiden) of andere opioïden – veel krachtiger pijnstillers, die bij een hoge dosis snel coma veroorzaken.

Daarnaast circuleren in het illegale circuit ook niet-vergunde geneesmiddelen. Zo stierven in 2013 en 2015 Britse jonge vrouwen aan vermageringspillen met DNP (2,4-dinitrofenol). Die pillen verdwenen in de eerste helft van vorige eeuw van de legale markt vanwege de ongewenste effecten.

Frauduleuze trends

De handel in namaak- en niet-vergunde geneesmiddelen is wereldwijd een winstgevende business, met (berekend voor 2016) een totale waarde van ongeveer 4,4 miljard Amerikaanse dollar (3,75 miljard euro). Uit het EUIPO-rapport (dat zich baseert op inbeslagnames in de periode 2014-2016) blijkt dat vooral nagemaakte antibiotica worden onderschept, gevolgd door lifestyleproducten met erectie- of libido verhogende pillen als toppers, en pijnstillers.

Maar ook frauduleuze medicatie tegen malaria, diabetes, hartziekten, allergie en hoge bloeddruk wordt aangetroffen. China en India zijn de belangrijkste producenten. De Verenigde Arabische Emiraten, Singapore en Hongkong de voornaamste doorgangsposten. Afrika, Europa en de Verenigde Staten zijn de voornaamste bestemmingen.

De frauduleuze producten worden vooral online verkocht en zodanig verpakt en herverpakt in doorgangsposten dat de werkelijke oorsprong goed wordt verhuld. Het blijft dus een voortdurende uitdaging voor de autoriteiten om de illegale pakketjes te onderscheppen. Zo is er de ‘operatie PANGEA’, die onder leiding van Interpol sinds 2008 jaarlijks door de autoriteiten van bijna 100 landen gelijktijdig wordt uitgevoerd. Ook het Belgische Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten (FAGG) neemt daar samen met de Belgische douane aan deel.

Cashen op de pandemie

‘Tijdens de dertiende editie van operatie PANGEA, van 3 tot 10 maart 2020, voerde de Belgische douane 8.974 controles uit’ vertelt Ann Eeckhout, woordvoerder van het FAGG. ‘610 postpakketten werden aan een controle van de Speciale Onderzoekseenheid van het FAGG onderworpen, waarna 203 pakketten in beslag werden genomen – goed voor 23.563 tabletten en dergelijke, in totaal voor een geschat bedrag van 22.828 dollar. Voor het eerst troffen we ook illegale tabletten van het antimalariamiddel chloroquine en afgeleiden aan. En bij controles op 24 en 25 maart, waarbij het FAGG nog eens 99 pakketjes in beslag nam, bestond zelfs een vijfde uit antimalaria- en antivirale middelen. Die trend houdt wellicht verband met de zoektocht van mensen naar middelen om op eigen houtje corona te bestrijden.’

Criminelen zien in de coronaviruspandemie een mooie opportuniteit om snel te cashen, klinkt het ook bij Interpol. De aan PANGEA XIII-deelnemende landen verzamelden 2.000 internetlinks naar dubieuze (genees)middelen om covid-19 te bestrijden – van namaak- en ondermaatse mondmaskers tot ‘coronaspray’ en ‘coronamedicijnen’. ‘De vele pakketten die we jaarlijks in beslag nemen,’ besluit Eeckhout, ‘bewijzen in elk geval dat nog veel mensen geneesmiddelen en gezondheidsproducten buiten het legale circuit kopen. Dus zonder garanties van veiligheid, kwaliteit en werkzaamheid. Velen zijn zich wellicht niet bewust van de risico’s.”

Hoezo, ‘legale’ drugs?

Behalve dubieuze medicatie bieden malafide geneesmiddelenverkopers ook weleens ‘nieuwe psychoactieve stoffen’, kortweg NPS, aan. ‘Dat zijn in geen geval geregistreerde geneesmiddelen of genotificeerde voedingssupplementen, maar recreatieve drugs’, waarschuwt professor Jan Tytgat, toxicoloog aan de KU Leuven. In het ontspanningscircuit maken NPS al zo’n 15 jaar opmars als goedkopere alternatieven voor klassieke drugs zoals heroïne, cannabis, ecstasy en amfetamine. Vaak worden ze aan de man gebracht als legal highs, oftewel legale drugs. Een zeer misleidende marketingterm, volgens Tytgat. ‘Veel consumenten gaan er bijgevolg van uit dat deze NPS door de overheid zijn goedgekeurd voor menselijk gebruik. Wat niet klopt. Onder “legaal” mag je in dit geval hooguit verstaan: vooralsnog niet vervolgbaar door justitie omdat de wetgever de drugdesigner niet kan bijbenen.’

Dat bijbenen lukt gelukkig alsmaar vlotter. Sinds het KB van 26 september 2017 over verdovende middelen en psychotrope stoffen dragen niet alleen de vele stoffen die met naam in het KB worden genoemd het label ‘illegale drug’. Hetzelfde geldt voor chemische varianten ervan, zelfs als die nog nooit gesynthetiseerd zijn.

Onschuldige straatnaam

Veel NPS zijn kandidaat-geneesmiddelen die sneuvelden voor de veiligheid ervan bij de mens was onderzocht, of net vanwege vastgestelde ongewenste effecten. Ze worden soms jaren later pas door drugdealers ‘opgepikt’ en als ‘nieuwe’ psychoactieve stof in het recreatieve circuit gelanceerd. ‘Zoals ocfentanyl’, illustreert Tytgat. ‘Die NPS heeft zoals fentanyl, dat wél als geneesmiddel werd geregistreerd, een zeer sterk pijnstillend effect, met als keerzijde dat een hoge dosis snel coma veroorzaakt. Ocfentanyl circuleert sinds 2013 als “synthetische heroïne”, maar is honderden keren sterker dan heroïne en maakte onder misleide gebruikers ook in Europa al dodelijke slachtoffers.’

‘Daarnaast laten drugdesigners zich tegenwoordig ook inspireren door geregistreerde geneesmiddelen en hun natuurlijke afbraakproducten’, merkt Tytgat op. ‘Ze maken de actieve afbraakproducten met nog een gelijkaardig effect als het moederproduct na. Of synthetiseren allerlei chemische varianten. Zo brengen ze allerlei NPS op de markt naar het voorbeeld van onder meer legale benzodiazepines, voorschriftplichtige slaapmiddelen. Die NPS promoten ze dan als clandestien voorschriftvrij alternatief, of als recreatieve drug om een verdovende roes te verkrijgen of na het gebruik van stimulerende drugs weer tot rust te komen. Een van de eerste NPS-benzo’s in 2007 was phenazepam. Vermengd met een kruid waardoor het wat op cannabis leek, werd het verhandeld onder de onschuldige straatnaam ‘bonzai’. Maar tal van overlijdens in Europa konden aan het gebruik ervan worden gelinkt. Phenazepam werd daarom onder controle geplaatst en als illegale drug gelabeld.’