‘Hoezo gevaarlijk? Mijn e-sigaret smaakt naar pannenkoek’: steeds meer vapende kinderen verslaafd aan nicotine

In drie jaar tijd is het aantal jongeren dat aan e-sigaretten lurkt verdrievoudigd. Dampen kan een opstapje zijn naar tabak roken – en dat was nu net niet de bedoeling.

Ziet u weleens een wolk hangen aan een bushalte? Veel kans dat er heel jonge benen vanonder komen. Via hippe en kleurrijke toestelletjes met zogenaamde e-liquids met de meest uiteenlopende smaakjes, puffen kinderen en tieners dikke dampwolken in de vorm van een dragon, tornado en ghost. De e-sigaret of vape, die bedoeld was als rookstophulp voor volwassenen, is minder schadelijk dan tabakssigaretten omdat de tabak niet wordt verbrand, maar de overgrote meerderheid van de vapes bevat wel nog altijd de zwaar verslavende stof nicotine.

Uit recente cijfers van Stichting tegen Kanker blijkt dat in België een derde van de jongeren tussen vijftien en twintig jaar het voorbije jaar een e-sigaret gebruikte. In een rookenquête uit 2021 van de Stichting gaf nog 10 procent aan op jonge leeftijd te vapen.

‘Het gaat ontzettend snel’, zegt een verontruste professor Filip Lardon, diensthoofd van het Centrum voor Oncologisch Onderzoek (UAntwerpen). De kankerexpert gaat al acht jaar langs bij scholen om jongeren te waarschuwen voor de effecten van de sigaret. Hij moest in allerijl zijn antirookvoordracht ombouwen tot een antivapeproject. ‘Het is goed nieuws dat minder kinderen naar de sigaret grijpen, maar ik zie een spectaculaire stijging van vapers. Die verhouding is niet evenredig.’

86% van de jongeren gebruikt in de probeerfase een wegwerp-vape.

Wat valt er u op als u in scholen gaat spreken?

Filip Lardon: Vroeger zag ik in lagere graden van de middelbare school weinig rokers, nu zie ik gigantisch veel vapers. Mijn observaties zijn natuurlijk niet statistisch gevalideerd, maar overal waar ik kom melden ook leerkrachten en schooldirecteurs me een zorgwekkende toename op hun school. Onlangs was ik in een klas van het vierde middelbaar: 35 van de 50 leerlingen vapeten. Ik viel haast achterover. Toen ik hen vroeg of ze een vape met of zonder nicotine gebruikten, antwoordde het overgrote deel dat ze het niet wisten. Een andere groep gebruikte zogezegd alleen e-sigaretten zonder nicotine. Allemaal lurkten ze aan goedkope wegwerpexemplaren. Wat die jongeren dan niet weten, is dat bijna alle wegwerpvapes die ze in kranten- en nachtwinkels kopen, nicotine bevatten. Daar schuilt voor mij het grootste probleem. Jongeren laten zich in met een drug die tot de drie meest verslavende ter wereld behoort. Wanneer kinderen met een dergelijke drug beginnen te experimenteren en een jarenlange verslaving dreigen te ontwikkelen, is het mijn morele en wetenschappelijke plicht om aan de alarmbel te trekken. Vapen is niet onschuldig.

Merkt u dat vapers ook almaar jonger worden?

Lardon: Recent gaf ik een lezing aan een tweehonderdtal elf- en twaalfjarigen. Toen ik vroeg hoeveel vapers er aanwezig waren, dacht ik oprecht dat er geen enkele hand de lucht in zou gaan. Ik zag er achttien. Vergis u niet, dat is spectaculair veel. Die kinderen hebben geen idee van wat ze aan het doen zijn. Als ik hen wijs op de mogelijke gevaren van de e-sigaret kijken ze verschrikt op. ‘Maar meneer, dat kan toch niet? Die smaakt naar suikerspin, framboos, appel en pannenkoek’, repliceren ze dan.

Hebt u het gevoel dat uw antirookboodschap doordringt?

Lardon: Toch wel. Ik toon geen choquerende foto’s en zwaai niet met het vingertje, maar vertrek vanuit de leefwereld van die jongeren. Ik stel hen de vraag of ze nog zouden gsm’en als er door gsm-straling elke dag 40 dodelijke slachtoffers zouden vallen. ‘Tuurlijk niet’, roepen ze. ‘Wel, dat is precies wat er gebeurt bij roken. Als je een van die dodelijke slachtoffers wilt zijn, moet je nu beginnen roken.’ Geloof me, dat komt binnen.

Toch blijven jongeren erg gevoelig voor de vapescene, die welig tiert op sociale media.

Lardon: U hoeft mij de marketingstrategie en het verdienmodel van de tabaksindustrie niet uit te leggen. Door kinderen aan de nicotine te krijgen, vergaren ze een ongelooflijk potentieel aan klanten. Dat is klantenbinding voor het leven. Tien jaar na hun eerste vape zijn mensen nog altijd verslaafd. Wat de tabaksindustrie doet, grenst aan het criminele. Kijk, ik wil best geloven dat de elektronische sigaret zo’n tien jaar geleden met de beste bedoelingen werd gelanceerd om volwassen tabaksrokers van hun dodelijke verslaving af te helpen. Maar al die smaakjes, kleurtjes en lichtjes? Die zijn ontegensprekelijk bedoeld voor kinderen. Op webshops vind je zelfs vapejes in de vorm van SpongeBob-figuren en schattige beertjes. Wat heeft dat nog met rookstophulp te maken? De e-sigaret Juul is een designproduct dat zo uit de Apple Store lijkt te komen en vooral iets oudere tieners aanspreekt. Gelukkig heeft men Juul in Europa verboden omdat het nicotinegehalte een pak boven de limiet zat. In België zul je nooit een vape vinden die een hoger nicotinegehalte heeft dan een sigaret – toch niet op de officiële markt.

Wat doe ik als mijn kind straks een vape op zijn verlanglijstje zet voor de Sint?

Lardon: Sta uw kind nooit toe om een e-sigaret uit te proberen en leg uit dat het niet onschuldig is. Het is niet zoals een eerste sigaret waarbij je steevast hoest en kokhalst van de scherpe smaak. Een e-sigaret is meteen lekker. De nicotinezouten, die ervoor zorgen dat de nicotine makkelijker in de e-vloeistof oplost, hebben een minder prikkelend effect. Maar ze zijn wel even kwalijk voor verslaving als die in tabak en misschien nog schadelijker omdat ze vaak sneller worden opgenomen in het bloed. Als ouder merk je het helaas minder op. Damp kruipt in tegenstelling tot sigarettenrook niet in de kleren en stinkt niet.

Maar jongeren lopen toch veel minder gezondheidsrisico door te vapen dan door te roken?

Lardon: Vapen is inderdaad een stuk minder schadelijk dan een klassieke sigaret. Een verrassend aantal jongvolwassenen denkt onterecht dat de e-sigaret even schadelijk of zelfs schadelijker is dan roken. Dat neemt niet weg dat de honderden chemicaliën in een e-vloeistof funest zijn voor kinderen en jongeren. Het zijn stoffen die niet thuishoren in de fragiele, nog niet helemaal ontwikkelde longen, ook al is het gevaar dat daarmee samenhangt klein in vergelijking met de gevolgen van een nicotineverslaving an sich. Sommige jongeren kunnen in ademnood raken. Toch zien we in de praktijk nauwelijks acute vapeslachtoffers. Filmpjes op sociale media beweren dat de longen van langdurig vapende tieners eruit zouden zien als die van 80-jarige rokers. Maar dat heb ik nog nergens bevestigd gezien. Blijven ze onder de radar? Dat weten we niet. Ik zou nu met grote woorden kunnen gooien over de mogelijk schadelijke gezondheidseffecten van de e-sigaret op lange termijn, maar dat zou niet eerlijk zijn. We kennen de e-sigaret al meer dan tien jaar en in die tijd zijn er niet echt dodelijke slachtoffers gemeld. Op nog langere termijn, rekening houdend met de spectaculaire stijging van het vapegedrag bij jongeren, is het nog gissen.

Kinderen en jongeren experimenteren nu eenmaal graag met ‘verboden vruchten’. Blijft het vaak niet bij uitproberen?

Lardon: Dat wil ik graag geloven, maar ik ken helaas te goed het fysiologische effect van nicotine. Het bedriegt ons zenuwstelsel op de meest slinkse manier. Nicotine imiteert de werking van acetylcholine, een lichaamseigen stof die ons tot rust brengt. Door een overmaat aan nicotine komt er een andere neurotransmitter de kop opsteken: het gelukshormoon dopamine. De roker of vaper wordt niet alleen rustig, maar voelt zich ook beter. Maar de hersenen worden almaar minder gevoelig voor dopamine. Ze hunkeren naar meer en de roker voert zijn rookgedrag geleidelijk op, tot hij er een gemiddelde van zestien sigaretten per dag doorjaagt. Het duurt jaren om de hersenen zonder hulp van nicotine opnieuw gevoelig te maken voor dopamine. In sommige gevallen lukt dat nooit meer.

23% van de Belgen rookt tabak

Volgens Stichting tegen Kanker zou vapen bij jongeren een belangrijke opstap zijn naar roken. Hoe zeker zijn we daarvan?

Lardon: Daar bestaat voorlopig geen consensus over. Maar u kunt zich wel indenken dat de generatie nicotineverslaafde kinderen en jongeren die we nu aan het kweken zijn makkelijker naar een sigaret zal grijpen als er op een bepaald moment geen e-sigaretten voorhanden zijn of ze moeilijker verkrijgaar zijn. We moeten daar niet naïef in zijn. Elke dag beginnen er nog kinderen te roken. Ik houd mijn hart vast, zij tekenen hun doodsvonnis.

In Nederland zijn ze er wel van overtuigd dat vapen aanzet tot roken. Daar zijn alle e-sigaretsmaakjes verboden. Alleen de smaak van tabak is nog toegelaten. Een goed idee?

Lardon: Met de Hoge Gezondheidsraad, waarvan ik deel uitmaak, hebben we beslist om voorlopig niet te raken aan de smaakjes, omdat we mensen de mogelijkheid niet willen ontnemen om van hun tabaksverslaving af te raken als ze dat willen doen met een aardbeien- of frambozensmaakje. Als er alleen nog vloeistoffen met tabakssmaak beschikbaar zijn, dan kan de ex-roker evengoed weer overschakelen op de sigaret. Persoonlijk vind ik dat we op zijn minst het aantal smaakjes onder de loep moeten nemen. Weet u dat er maar liefst 7000 aroma’s op de markt zijn? De meest frappante vind ik Apple of Eden, waarbij de industrie openlijk toegeeft dat het een verboden verleiding is. Smaakjes als pannenkoek, bubblegum, cola, suikerspin en alles waar kinderen voor kiezen, moeten eruit. Er zijn genoeg alternatieven om volwassenen te doen stoppen met roken.

Moet er ook een angstaanjagende voorlichtingsfoto op de verpakking?

Lardon: De lachende aardbei moet alvast weg, maar choquerende beelden op de vapeverpakkingen, daar ben ik geen voorstander van. Ik pleit voor een neutrale verpakking, maar die moet er niet onaantrekkelijker uitzien dan die van tabak. We mogen de vape niet op hetzelfde niveau plaatsen als de tabakssigaret.

Is de e-sigaret een efficiënter rookstopmiddel dan de klassieke rookstopmethodes?

Lardon: Het grote voordeel aan vapetoestellen is dat vloeistoffen gradueel minder nicotine kunnen bevatten. Zo kan het lichaam langzaam afkicken. Of de vape volwassenen effectief van het roken afhelpt, is niet helemaal duidelijk. Sommige studies menen dat de e-sigaret wel eventjes helpt, maar dat de vaper snel weer naar de klassieke sigaret grijpt. De vape heeft wel degelijk een bestaansrecht, maar niet om kinderen te verleiden met gummybeersmaak en flashy eenhoornkleuren.

86 procent van de jongeren gebruikt bij het uitproberen een wegwerp-e-sigaret. Frank Vandenbroucke (Vooruit), minister van Volksgezondheid, wil vanaf 2025 een verbod op dat model.

Lardon: Waarom zo lang wachten? Dat is ook mijn kritiek op het tabaksplan, hoewel ik het een heel goed plan vind. Maar waarom wachten tot 2025 om speelpleinen en dierentuinen rookvrij te maken? De minister beweert bovendien dat hij afhankelijk is van Europa om de wegwerpvape te verbieden. Maar waarom lukt het Duitsland en binnenkort Frankrijk dan al wel?

Waarom reguleren we e-sigaretten niet als medisch hulpmiddel en maken we ze alleen op doktersvoorschrift beschikbaar bij de apotheek, zoals het in Australië gebeurt?

Lardon: De vape naar de apotheek brengen, al dan niet op voorschrift, is op zich een verdedigbaar idee, maar niet zolang de tabakssigaret op elke hoek van de straat te koop is. Het is toch te gek voor woorden dat we het minder schadelijke alternatief moeilijker verkrijgbaar zouden maken dan de tabakssigaret. Alternatieve nicotineproducten zoals verhitte tabak, snus en nicotinezakjes worden nu aan banden gelegd terwijl de sigaret gewoon kan blijven bestaan. Zowel het alternatief als de sigaret in de apotheek aanbieden, zou een optie kunnen zijn, maar ik vermoed dat er maar weinig apotheken zijn die sigaretten willen verkopen.

Ook tabaksgiganten waarschuwen voor een te strakke regulering van hun vapes, want ze dragen bij tot het einde van de tabakssigaret. ‘Wij willen een partner zijn in het streven naar een rookvrije samenleving’, klinkt het.

Lardon: Onzin. De tabaksindustrie zoekt replacement smokers, kinderen en jongeren die de rokers moeten vervangen die intussen gestorven zijn. Economisch gezien is dat begrijpelijk. Er is ongelooflijk veel geld mee gemoeid. De sigaret gaat de wereld niet uit. De tabakslobby is zo sterk en reikt tot de hoogste regionen van de macht.

Met alle gevolgen van dien. In België sterft elk halfuur iemand aan de gevolgen van het roken.

Lardon: Herinner u hoe we tijdens de coronapandemie dagelijks werden geconfronteerd met enorme aantallen coviddoden. Ondertussen zijn er veel meer rookdoden en blijven er maar bijkomen. Nog altijd grijpt 23 procent van de Belgen naar die dodelijke gewoonte. Wanneer mensen een diagnose van gevorderde longkanker krijgen, ontrollen zich de vreselijkste drama’s. Rokers verwensen zichzelf dat ze er ooit aan begonnen zijn en smeken om de klok te kunnen terugdraaien. Op dat moment staan wij als zorgverleners machteloos. We kunnen alleen maar hameren op de funeste gevolgen van die eerste sigaret. Ondertussen dweilen we verder met de kraan open.

Wordt u daar als kankerexpert niet moedeloos van?

Lardon:(zucht) Het is een moeizame strijd. In Nieuw-Zeeland en Engeland wordt in de wet verankerd dat kinderen niet meer in contact kunnen komen met tabak door jaarlijks de minimumleeftijd voor tabak op te trekken. Toen ik opriep om hetzelfde te doen in Europa kreeg ik te horen dat ik een verbodsmaatschappij predik en dat ik mensen de vrije keuze moet laten. Maar nicotineverslaving is geen vrije keuze, de gevolgen zijn desastreus voor de volksgezondheid. Ik zie het Nieuw-Zeelandse concept ook niet als een verbod. Denkt u echt dat een kind dat geen tabak mag, dat als een verbod ervaart? Integendeel, zo’n kind vindt dat gewoon vies. In Europa staat men niet te springen voor zo’n beleid, omdat tabak heel veel geld in het laatje brengt. De kosten van het roken voor de maatschappij vallen bovendien verrassend goed mee. Rokers sterven gemiddeld tien jaar vroeger, wat betekent dat de overheid minder pensioenen hoeft uit te betalen. Wij hebben meer leiders met durf nodig die volop inzetten op een rookvrije generatie. Elk kind dat we kunnen verhinderen om de eerste stap naar het roken te zetten, is een levensreddende overwinning.