Hoe verslavingen uw brein kapen: ‘Er moet een officiële norm komen voor cannabisgebruik’

Het is een oerinstinct dat mensen ertoe drijft om te blijven drinken, roken of slikken. ‘Maar dat ze op den duur verslaafd raken, komt door een verandering in hun hersenen’, zegt verslavingsspecialist Paul Van Deun. In een nieuw boek, Het gekaapte brein, reikt hij handvatten aan om de controle te heroveren.

Naar schatting een vijfde van de bevolking kampt vroeg of laat met drank- of drugsproblemen. Nog eens dubbel zoveel mensen raken verslaafd aan sigaretten, pillen of games. ‘Dat wil niet zeggen dat zij allemaal niet meer in staat zijn om hun job te doen of voor hun gezin te zorgen. Vaak verstoppen ze hun probleem zelfs zo goed dat hun omgeving niets in de gaten heeft’, zegt klinisch psycholoog en verslavingsexpert Paul Van Deun. ‘Maar ondertussen leven velen maar een half leven. Ze solliciteren niet meer voor een betere job of zoeken geen nieuwe partner. Allemaal omdat ze weten dat er een dag komt dat het misloopt, doordat ze te veel hebben gedronken, geblowd of gesnoven. Dus stellen ze hun verwachtingen bij en leggen ze zich neer bij het leven dat ze leiden.’

Sterker dan de drug zul je nooit worden, maar je kunt wel slimmer worden dan het verslavingsmechanisme.

Dat gevoel van machteloosheid wil Van Deun hen helpen overwinnen tijdens zijn therapiesessies in De Spiegel, de organisatie van behandelcentra voor verslaafden die hij meer dan dertig jaar lang heeft geleid. In zijn boek Het gekaapte brein, dat deze week verschijnt, legt hij uit welke sporen drank en drugs in je hersenen achterlaten en hoe je ze kunt proberen te weerstaan.

Hoe komt het dat sommige mensen zonder problemen elke dag van een paar glazen wijn kunnen genieten en andere op den duur verslaafd raken?

Paul Van Deun: De ene mens is verslavingsgevoeliger dan de andere. Voor een deel is dat genetisch bepaald, maar we weten niet aan welke genen het precies ligt. Verslavingsgevoeligheid is geen afwijking op één gen, zoals het syndroom van Down. Daardoor kunnen we ook niet voorspellen wie verslaafd zal raken en wie niet. Bovendien is genetische aanleg maar één van de factoren die mensen verslavingsgevoelig maken. Ook sommige karaktereigenschappen, zoals impulsiviteit, spelen een belangrijke rol.

Ben je ook niet vatbaarder voor een verslaving als je een zware periode doormaakt?

Van Deun: Je hoort vaak dat iemand meer is beginnen te drinken door zijn echtscheiding, of dat hij aan joints verslingerd is geraakt na de dood van een goede vriend. Zoiets kan inderdaad de reden zijn waarom mensen meer gaan gebruiken. Maar het verklaart niet waarom ze er niet meer mee kunnen stoppen.

Waar ligt dat dan wél aan?

Van Deun: Het heeft te maken met een mechanisme dat diep in ons zit, een mechanisme dat ervoor heeft gezorgd dat onze soort er nog altijd is. Eigenlijk is de mens gemaakt om schaarste te overleven. Daarom worden we van nature aangetrokken tot voedsel dat vet en zoet is, want daaruit kunnen we de meeste energie halen. Zodra we dat lekkers hebben gevonden, voelen we ook de drang om er zo veel mogelijk van te eten. Ooit was dat een overlevingsmechanisme: doodde een oermens een buffel, dan volstond het niet dat hij daarvan at tot zijn honger was gestild. Nee, hij moest zo veel mogelijk vlees eten, want het kon dagen duren voor hij weer iets eetbaars vond.

Ook nu we zo veel rijk voedsel ter beschikking hebben, zit die drang er nog in. Daarom zijn er zo veel mensen met obesitas. Hetzelfde mechanisme wekt de drang op om te blijven drinken, roken of slikken.

En door dat oerinstinct te volgen, kun je op den duur verslaafd raken?

Van Deun: Als je veel, vaak en met regelmaat verslavende middelen gebruikt, kunnen je hersenfuncties zo verstoord raken dat je er moeilijk nog mee kunt stoppen. In ons brein zorgen allerlei neurotransmitters ervoor dat elektrische signalen van het ene neuron naar het andere worden overgebracht. Een van die neurotransmitters is dopamine, een stof die inwerkt op de motivatiebanen in onze hersenen. Gebruik je roesmiddelen, dan wordt het natuurlijke dopamineniveau opgedreven en neemt de motivatie toe om nog meer te roken, drinken of slikken. Bij mensen die veel gebruiken, wordt er een keten van reacties in gang gezet die het moeilijk maakt om dat gebruik nog onder controle te houden. Ze worden dan veel gevoeliger voor allerlei prikkels die alleen zij associëren met sigaretten, drank of drugs.

Hoe uit die overgevoeligheid zich?

Van Deun: In mijn boek maak ik de vergelijking met een vriend die grammofoonplaten verzamelt. Komen we samen in een vreemde stad, dan heeft hij meteen gezien waar de vintageplatenwinkels zijn, terwijl ik daar totaal niet op let. Dat zien we ook bij mensen met een verslaving. Iemand die niet zonder kalmeerpillen kan, spot meteen apotheken en kent vaak ook de openingsuren.

Er zijn ook beelden, woorden of geuren die zo iemand niet alleen met zijn gebruik associeert maar die hem ook evenveel prikkelen als het roesmiddel zelf. Komt hij voorbij het café waar hij altijd drinkt of ontmoet hij vrienden met wie hij vaak samen dronken wordt, dan neemt de drang naar alcohol toe. Een beetje zoals het water je in de mond komt als je ergens een doosje pralines ziet staan omdat je er automatisch van uitgaat dat er zoetigheden inzitten. Het is pure conditionering.

Schieten we in de praktijk iets met die wetenschap op?

Van Deun: Zeker. Dat mensen zin hebben in een middel omdat ze het lekker vinden of houden van het gevoel dat het opwekt, kunnen we haast niet verhelpen. Maar we kunnen wel ingrijpen in de door dopamine aangestuurde mechanismen die maken dat ze blijven gebruiken. Daartoe moeten we verslaafden leren om hindernissen op te werpen die hen helpen om die drang te weerstaan.

Is een verslaafde dan niet tot alles bereid om te kunnen drinken, roken of snuiven?

Van Deun: Niet als de hindernissen hoog genoeg zijn.

Mensen die bij mij in behandeling zijn, vertellen weleens dat ze alleen op reis langere tijd van de drank of drugs af kunnen blijven. Dat komt doordat ze die middelen dan niet bij de hand hebben, maar ook doordat hun gewone routine wordt doorbroken. Een cocaïnegebruiker weet op zijn vakantieadres bijvoorbeeld niet meteen waar hij een dealer kan vinden, en hij kent ook de plaatselijke drugswetgeving niet.

Terug thuis vervalt hij toch meteen weer in zijn oude patronen?

Van Deun: Vandaar het belang van die hindernissen. Dat gaat van ‘geen drank in huis halen’ en ‘niet meer met andere gebruikers op stap gaan’ tot ‘de telefoonnummers van dealers op je smartphone wissen’.

Het kan ook helpen om je vrije tijd zo veel mogelijk in te vullen. Heb je het vooruitzicht van een volledig vrij weekend, dan is de kans groot dat je je op vrijdagavond helemaal zult laten gaan. Heb je op zaterdagochtend iets zinvols gepland, dan zul je wellicht minder drinken en op tijd naar huis gaan.

Ook mensen die geen drankprobleem hebben, vinden het op een feestje of een etentje bij vrienden vaak moeilijk om maat te houden.

Van Deun: Daar bestaan anders wel trucjes voor. Het is bijvoorbeeld beter om met water te beginnen en daarna pas op alcohol over te schakelen. Die eerste glazen dienen toch vooral om je dorst te lessen, en veel aperitieven zijn niet bepaald kwaliteitsvol. Je kunt ze beter overslaan en pas alcohol drinken als de goede wijn op tafel komt. Op die manier laat je je omgeving ook zien dat je niet automatisch meedrinkt. Daardoor zullen mensen je op den duur vanzelf vragen of je water of alcohol wilt.

Alcohol is overal. Is thuisblijven dan de enige oplossing voor een verstokte alcoholist?

Van Deun: Helemaal niet. In elke vriendengroep zijn er niet alleen voortrekkers maar ook volgers, die achteraf vaak spijt hebben dat ze weer te veel hebben gedronken. Soms volstaat het om het contact te verbreken met die paar overtuigde gebruikers. Het kan ook helpen om nog wel met vrienden af te spreken, maar niet meer in het café of het park waar altijd werd gedronken of gebruikt. Als mensen niet meer in dezelfde scenario’s belanden, is de kans kleiner dat ze in oude gewoontes vervallen.

Vandaag verdienen we veel meer dan 20 jaar geleden, maar de prijs van drank is niet gevolgd. De overheid moet alcohol veel duurder maken.

Helpen zulke kunstgrepen ook als je verslaafd bent aan sociale media?

Van Deun: Zeker. In extreme gevallen zit er niets anders op dan een tijdje offline te gaan, maar meestal kan het ook minder drastisch. Om te beginnen kun je beter de geluidjes afzetten die met nieuwe chatberichten gepaard gaan. Dan word je al minder getriggerd om de hele tijd naar je gsm te kijken. Je kunt ook een app installeren die bijhoudt hoe vaak je je smartphone checkt. Net zoals alcoholverslaafden geen idee hebben hoeveel ze drinken, beseffen ook internetverslaafden niet hoeveel ze online zijn. Alles begint met bewustwording.

Zulke hindernissen alleen volstaan toch niet om van een verslaving af te raken?

Van Deun: Uiteindelijk is het de bedoeling dat mensen de drang om te gebruiken kunnen onderdrukken. Daartoe hebben ze meer mogelijkheden dan ze zelf denken. Vaak zijn ze ervan overtuigd dat ze verslaafd zijn omdat ze een zwak karakter hebben – en dus leggen ze zich daarbij neer. Om dat idee te doorbreken, hebben ze een paar succeservaringen nodig. Dat is niet eenvoudig, want allemaal hebben ze de neiging om te focussen op de momenten waarop ze de controle ‘wéér eens’ hebben verloren. Daarom laat ik hen vaak noteren wanneer en hoeveel ze drinken, roken of drugs gebruiken. Doordat ze erop letten, beginnen ze vanzelf minder te gebruiken. Gaandeweg krijgen ze dan het gevoel dat ze misschien toch iets aan hun gedrag kunnen veranderen. Eerst nog met kleine stapjes, maar sommigen hebben uiteindelijk weer genoeg zelfvertrouwen om grote stappen te zetten en zelfs helemaal te stoppen.

Kunnen ze zich dan niet beter laten opnemen in een afkickcentrum, om er in één keer van af te zijn?

Van Deun: Pas als mensen keer op keer hervallen, adviseer ik een opname. Dan maken ze een periode van nuchterheid mee, met alle voordelen die daarbij horen: ze slapen weer beter, hebben een helderder hoofd, zijn energieker en kunnen weer van andere dingen genieten. Maar het is geen wondermiddel. Als ze buitenkomen, zijn ze niet plots immuun voor de aantrekkingskracht van drank of drugs. Veel mensen denken dat wel, en dat is gevaarlijk. Iemand die na een opname naar zijn vertrouwde milieu terugkeert met de overtuiging dat drank of drugs hem niets meer zeggen, begint binnen de kortste keren weer te gebruiken. Sterker dan de drug zul je nooit worden, maar je kunt wel slimmer worden dan het verslavingsmechanisme.

Kun je ook een beetje stoppen, of raak je alleen van een verslaving af als je drank of drugs volledig afzweert?

Van Deun: Haast niemand die lange tijd veel en regelmatig heeft gedronken, is in staat om het bij maximaal tien glazen per week te houden. Net zoals verstokte rokers er zo goed als nooit in slagen om af en toe een sigaret te roken. Herbegin je, dan is de kans groot dat je binnen de kortste keren evenveel gebruikt als vroeger.

Hoe komt het volgens u dat roken steeds meer wordt ontmoedigd, terwijl alcohol nog alomtegenwoordig is?

Van Deun: Het rookverbod op openbare plaatsen is er niet zozeer gekomen om rokers te beschermen, maar omdat er steeds meer wetenschappelijk bewijs is voor de schadelijke gevolgen van passief roken. Veel mensen vinden nu eenmaal dat wie rookt, drinkt of drugs gebruikt dat zelf maar moet weten. Pas als ook anderen de dupe dreigen te worden van dat gedrag wordt er actie ondernomen. Omdat wie drinkt alleen zichzelf beschadigt, wordt alcohol nog veel meer getolereerd. Behalve in het verkeer dan, waar er door toedoen van een dronken chauffeur wel slachtoffers kunnen vallen. De Belgische overheid zou veel meer grenzen moeten stellen aan alcoholgebruik.

Hoe dan?

Van Deun: Door alcohol duurder te maken. Vandaag verdienen we veel meer dan twintig jaar geleden, maar de prijs van drank is niet gevolgd. Door de komst van nachtwinkels kun je ook nog eens op elk uur van de dag en nacht bier, wijn of sterke drank kopen.

Ook de reclame moet aan banden worden gelegd. Constant worden we geconfronteerd met campagnes waarin alcohol wordt geassocieerd met jonge, succesvolle mensen die sociaal zijn en plezier maken. Over het product zelf krijg je nauwelijks informatie. In Frankrijk mag reclame alleen over de inhoud en de smaak van het drankje gaan. Zo’n regel zou hier ook perfect kunnen worden ingevoerd.

In veel andere Europese landen moet je ook achttien zijn voor je bier of wijn mag kopen.

Van Deun: Klopt. Bij ons mogen alle alcoholische dranken, behalve sterke drank, nog altijd worden verkocht aan jongeren vanaf zestien jaar. Natuurlijk zou die minimumleeftijd tot achttien moeten worden opgetrokken. Met het oog op de ontwikkeling van de hersenen van jonge mensen zou je de grens zelfs nog een paar jaar later mogen leggen, maar daar is al helemaal geen maatschappelijk draagvlak voor.

Volgens het laatste advies van de Hoge Gezondheidsraad kan een volwassene beter niet meer dan tien glazen alcohol per week drinken.

Van Deun: Ik ben blij dat zo’n norm naar voren wordt geschoven. Anders baseren we ons op het drinkgedrag van onze vrienden, en dat is geen goed idee. Allemaal hebben we de neiging om met mensen op te trekken die dezelfde gewoontes hebben als wij. Logisch dus dat iedereen binnen zo’n vriendenkring ongeveer evenveel drinkt.

Ook voor cannabis kan er beter zo’n norm worden vastgelegd.

Is de norm niet simpelweg dat je géén cannabis mag gebruiken?

Van Deun: Officieel wel, natuurlijk, want het is een illegale drug. In de praktijk zijn er wel degelijk mensen die joints roken. Sommigen doen dat gecontroleerd: ze blowen alleen in het weekend of als ze met andere gebruikers samenkomen. Maar er zijn er ook bij wie het haast ongemerkt uit de hand loopt. Op den duur gebruiken ze elke avond cannabis om te kunnen ontspannen. Ik heb er hier zelfs al gezien die joints roken zoals gewone sigaretten. Ze wéten ook gewoon niet hoeveel ze kunnen gebruiken zonder gezondheidsrisico’s te lopen of verslaafd te raken.

Daarom kun je beter een op wetenschappelijk onderzoek gebaseerde norm hanteren. Een of twee joints per maand, bijvoorbeeld. Ook voor cocaïnegebruik kan dat een optie zijn. Nu zijn er mensen die eerst af en toe een lijntje snuiven als ze uitgaan, maar na verloop van tijd 5 gram per weekend verzetten.

Hoe staat u tegenover de roep om cannabis te legaliseren?

Van Deun:Op dat vlak hoeven we ons geen illusies te maken: vroeg of laat wordt cannabis ook bij ons geregulariseerd. In de Verenigde Staten is die beweging al ingezet, en straks staat ook Canada de verkoop voor recreatief gebruik toe. We kunnen maar beter beginnen na te denken hoe we de consumptie zo beperkt mogelijk zullen houden als het zover is.

In de VS duiken nu commerciële bedrijven op die allerlei afgeleide producten met lage dosissen op de markt brengen. Zo wennen mensen langzaam aan cannabis en raken ze uiteindelijk verslaafd. Als we daar niet op voorbereid zijn wanneer cannabis ook bij ons wordt gelegaliseerd, zullen we er binnen de kortste keren nog een pak verslaafden bij krijgen.