Hoe kleiner een gerapporteerd neveneffect na een coronavaccinatie, hoe groter de kans dat het te wijten is aan het nocebo-effect: klachten als gevolg van de angst om ziek te worden.
De menselijke geest is iets vreemds. Soms lijkt hij zijn eigen ding te doen, los van de logica. Een mooi voorbeeld is het bekende placebo-effect: zieke mensen worden beter omdat ze dénken dat hun pilletje hen geneest, terwijl dat pilletje niets doet. Minder bekend is zijn tegenhanger: het nocebo-effect. Dat maakt mensen ziek omdat ze geloven dat ze met iets ziekmakends te maken krijgen. Formeel werd het pas in 1983 beschreven, maar de eerste indicaties ervan dateren uit de jaren 1940. Ze waren gekoppeld aan analyses van de voodoocultuur, die mensen de dood in kan jagen door ze doodsbang te maken. Het nocebo-effect is ondertussen beschreven voor aandoeningen als allergieën, spierpijnen, erectiestoornissen en maag-darmklachten.
Nocebo is het omgekeerde van placebo: je wordt niet beter uit hoop, maar zieker uit angst.
In oktober 2020 verscheen in Frontiers in Psychology een analyse van de mogelijke rol van het nocebo-effect in de coronacrisis. Angst is een emotie die even besmettelijk kan zijn als het virus zelf, klonk het. Angst kan het herstel na een besmetting of behandeling hinderen. Angstige mensen krijgen meer met het nocebo-effect te maken dan minder angstige, vrouwen meer dan mannen. Ook sociale isolatie is funest – wat in de coronacrisis met haar quarantainemaatregelen sterker speelde dan in andere medische situaties, zeker als mensen in contact kwamen met informatie waarin angst voor vaccinatie werd aangewakkerd.
In 2021 legden analisten in vakbladen als The Journal of Public Health en Expert Review of Clinical Pharmacology een link tussen het nocebo-effect, de desinformatiecampagnes rond coronavaccins en de weerstand tegen vaccinatie. Vooral als mensen zich machteloos voelen, onder meer door tegenstrijdige informatie, zijn ze er vatbaar voor. Als mensen een negatief effect verwachten van een vaccinatie, is er ook minder kans dat ze er goed op reageren. Daarom werd gepleit voor een grotere bewustwording van het nocebo-effect, om het zo veel mogelijk te counteren.
Interne shocks
Het is duidelijk dat er concrete gezondheidsrisico’s aan vaccinatie verbonden zijn, ook in de coronacontext. Er zijn mensen gestorven na vaccinatie, weliswaar heel weinig. Zo is er een minuscule kans op problemen met bloedklontervorming na inspuiting van een vaccin op basis van een adenovirus – concreet gaat het om de coronavaccins van AstraZeneca en Johnson & Johnson. Wetenschappers zoeken koortsachtig naar het achterliggende mechanisme. In Scientific Reports verscheen een verslag dat stelde dat het oppervlak van het dragende adenovirus als een magneet voor bloedplaatjes kan fungeren, waardoor het klontervorming in de hand kan werken. Als dat op een gevaarlijke plek in het lichaam gebeurt, kunnen er uitzonderlijk zware gezondheidsproblemen ontstaan.
In Science verscheen een analyse van vaststellingen dat mensen na vaccinatie te maken kunnen krijgen met symptomen van wat long covid is gaan heten: langetermijneffecten van een besmetting met het coronavirus. Na een virale infectie kan, al naargelang de studie, 5 tot liefst 30 procent van de mensen jarenlang met long covid worstelen, zelfs als ze amper symptomen van de besmetting vertoonden. Het uit zich in een brede waaier van klachten.
Uitzonderlijk kan het ziektebeeld ook optreden na toediening van een coronavaccin. Zo zijn er patiënten die na inspuiting met een mRNA-vaccin (van Pfizer of Moderna) ontstekingen van de hartspier kregen – een aandoening die behandelbaar is, als men er op tijd bij is. Andere mensen krijgen te maken met symptomen variërend van hartritmestoornissen, spierverslapping tot een soort interne elektrische shocks. Bij nog andere gaat het om langdurige gehoorstoornissen of afwijkingen van de menstruele cyclus. De klachten zijn zo gevarieerd, zowel in voorkomen als ernst en duur, dat het moeilijk is er een lijn in te krijgen.
Mogelijk zijn er meerdere oorzaken voor. Een gangbare theorie is dat long covid een gevolg is van de lichaamsafweer die in de fout gaat en eigen lichaamscellen begint aan te vallen – een auto-immuunreactie dus. Het kan ook dat er courant bloedklontertjes worden gevormd die problemen uitlokken. Omdat de vaccins een klein en onschadelijk deel van het virus bevatten dat de afweer moet stimuleren om een verdediging op te bouwen, zouden ze in zeldzame gevallen dezelfde negatieve reacties als het virus zelf kunnen uitlokken. Zeker is dat echter niet.
Wetenschappers blijven erop hameren dat de kans op problemen na een virale infectie nog altijd eindeloos veel groter is dan de kans op neveneffecten van een vaccinatie – het verschil kan oplopen tot een factor duizend. Een recent rapport in Nature besloot dat vaccinatie doorgaans een significante vermindering inhoudt van de kans op het ontwikkelen van long covid in plaats van het uit te lokken. Gevaccineerde mensen die nadien toch nog besmet werden met het virus, hadden de helft minder kans op symptomen van long covid dan niet gevaccineerde. Dat kan een groot verschil in kwaliteitsvolle levensjaren betekenen.
Lichte huiver
De meeste neveneffecten van vaccinatie zijn relatief bescheiden en onschadelijk, wat niet betekent dat ze niet ernstig moeten worden genomen. Meestal gaat het om vermoeidheid, hoofd- en zenuwpijnen, onverwachte bloeddrukveranderingen en tijdelijke problemen met het kortetermijngeheugen. Het is in die context dat het nocebo-effect opduikt. In The Lancet Regional Health Europe verscheen begin dit jaar een studie die concludeerde dat een ‘substantieel deel’ van de geregistreerde neveneffecten niet te wijten is aan het vaccin zelf, maar aan een nocebo-effect als gevolg van al dan niet lichte huiver ten opzichte van de vaccinatie.
Het zou meer mensen treffen die met een van de mRNA-vaccins geholpen werden: vaccins op basis van een nieuwe technologie. De auteurs waarschuwden ervoor dat het nocebo-effect zo krachtig kan zijn dat het zelfs de bescherming door een vaccin kan ondergraven. Ze stelden ook dat het dikwijls om vrij subjectieve klachten gaat, die moeilijk te meten zijn. Angst voor naalden was een bezwarende factor, net als negatieve reacties van andere mensen op het feit dat je gevaccineerd werd.
In JAMA Network Open verschenen concrete cijfers. Liefst 76 procent van de gerapporteerde lichte neveneffecten na een eerste vaccinatie was aan het nocebo-effect te wijten. Voor een tweede vaccinatie was het nog altijd 52 procent. Dat zijn hoge cijfers. Hoe geringer het neveneffect, hoe groter de kans dat het aan een nocebo-ervaring te wijten is. De link tussen nocebo en de klachten zou terug te voeren zijn tot de activiteit van prikkeloverdragers in de hersenen, die aan angst en stress gelinkt zijn en een brede waaier aan reacties kunnen uitlokken, hartklachten en hoofdpijn inbegrepen.
Het omgekeerde komt ook voor. Een recente studie in The American Journal of Preventive Medicine concludeerde dat een vaccinatie voor veel mensen net een positieve boost van hun mentaal welzijn betekent, waardoor ze extra weerstand krijgen. Het verhaal werkt dus in twee richtingen, afhankelijk van het karakter van een patiënt.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
