Hoe behoeden we onze jongeren voor valse helden en goeroes?

Iedereen heeft voorbeelden nodig die vooruitstuwen in het leven. Maar de ene held is de andere niet.

In zijn boek Ivres paradis, bonheurs héroïques verkent de Franse etholoog, neuroloog en psychiater Boris Cyrulnik de mythe van de held. Op 80-jarige leeftijd weet de veerkrachtige man, die toen hij 6 jaar was zijn ouders verloor in Auschwitz en zelf maar net aan een razzia van de Gestapo ontsnapte, als geen ander dat we ons hele leven lang heldenfiguren nodig hebben om ons aan op te trekken.

‘Onze eerste helden zijn natuurlijk onze ouders. Bij de geboorte zijn kinderen kwetsbaar: zonder hun moeder zou alles wat op hen afkomt onbegrijpelijk en angstaanjagend zijn. Zij geeft hun wereld betekenis. Ze neutraliseert gaandeweg de problemen die zich voordoen en leert haar kinderen hoe ze die zelf kunnen oplossen. Later schiet ook de vader te hulp. “Ik ben bang op straat, bang om naar buiten te gaan, maar als papa me een hand geeft, dan ben ik nergens meer bang voor.”‘

Leidende ster

Moeten die ouderhelden dan heteroseksueel zijn? ‘Natuurlijk niet. Ik gebruik de woorden mama en papa uit gemakzucht, maar dat heldenmodel is net zogoed van toepassing op homoseksuele koppels en alleenstaande ouders, een grootvader of grootmoeder, een oom of een tante. Wat telt, is dat er iemand is die een gevoel van veiligheid geeft.’

Het gaat verder dan familie. Om zijn weg in de wereld te vinden, heeft het kind nood aan helden met een sociale rol. ‘Na de dood van mijn ouders zocht ik eerst mijn toevlucht tot helden die op mij leken, zoals Rémi uit het boek Alleen op de wereld. Die gaf me de kracht om de ontmoedigende werkelijkheid onder ogen te zien, door te bewijzen dat zelfs een vondeling zijn plaats in de maatschappij kon vinden. En dan ontdekte ik Tarzan, het weesje dat koning van de dieren werd, die de ellende uit zijn jeugd – uit onze jeugd – in een fantastisch avontuur had omgezet. Omdat zijn verhaal ook dat van mij was, maar dan in meer poëtische bewoordingen, werd hij mijn leidende ster om door de jungle van mijn kinderjaren te navigeren.’

Ook volwassenen hebben helden nodig, meent Cyrulnik. ‘We hebben allemaal onze zwakke plekken. Ondanks ons professioneel succes, onze familie en vrienden, voelen we ons soms klein, alleen en doodsbang, net zoals in onze kindertijd. Helden helpen ons dan verder. In vredestijd zijn onze helden sporters, zangers, acteurs die onze wil om te slagen of onszelf te overtreffen aanscherpen. Maar helden kunnen evengoed vrouwen of mannen zijn die het aandurven zich te verzetten tegen onze meedogenloze of verstarrende samenleving, of slachtoffers van ziekte of onrecht die weerstand hebben geboden aan het noodlot en die door hun getuigenissen een heldenstatus verwerven.’

Ja of nee?

De typische eigenschap van een held is nee kunnen zeggen. Nee tegen de dood, nee tegen de dictatuur, nee tegen het conformisme. Nee tegen het groepsdenken. ‘Die nee kunnen we pas tegen het einde van ons tweede levensjaar articuleren en is dan meteen onze eerste vorm van zelfbevestiging. Dat betekent natuurlijk niet dat we ons voortdurend tegen de maatschappij moeten verzetten, in navolging van superhelden zoals Superman, Spiderman of Iron Man. Wie altijd nee zegt, loopt het risico te vervreemden of zichzelf volledig te isoleren. Maar wie altijd ja zegt, offert zijn authenticiteit op. Wat we van constructieve helden kunnen leren, is zelf oordelen en naar eigen oordeel handelen.’

Net daarom betreurt hij het dat er onder de helden van de jeugd geen wetenschappers te vinden zijn. ‘Jongeren verkiezen voetballers boven onderzoekers. Net als iedereen geniet ik van die momenten van euforie die we van voetballers krijgen, maar een echte wetenschappelijke held kan een aanzienlijke invloed hebben.’

Spijtig genoeg zijn niet alle helden weldoeners. ‘Het gevaar schuilt in conflictsituaties of als de maatschappij faalt. Hitler stelde op zich weinig voor, maar hij kon wel goed toneelspelen, kon de dingen goed ensceneren en maakte handig gebruik van de omstandigheden van die tijd, van de Duitse nederlaag en van de ondermijning van de Arische cultuur, om het verwarde volk op te zwepen. De nazitheorie was ronduit idioot, maar wekte wel een emotionele navolging op.’

Molenbeek

‘Vandaag geldt hetzelfde fenomeen voor de jongeren uit Molenbeek en andere steden die naar Syrië trekken. De meesten van hen komen uit goede moslimfamilies of zelfs christelijke kringen, en doen het vaak uitstekend op school. In tegenstelling tot wat men ons voorhoudt, is slechts een uiterst klein aantal van hen psychopaat. Het probleem is dat ze in hun puberteit de zin van het leven niet lijken te vinden. Op een leeftijd waarop jongeren verleid worden door seksuele en sociale risico’s en intense ervaringen willen beleven, zien ze slechts saaie studies, werkloosheid en de kooi van het ouderschap in het verschiet. Als een religieuze goeroe hen dan een waar epos voorspiegelt – een islamitische vriend toonde me reclamefilmpjes voor de Islamitische Staat, met marcherende strijders, wapperende vlaggen en voertuigen die de woestijn doorkruisen – laten ze zich misleiden. Misleiden is het juiste woord, want ze zijn er meteen zodanig van overtuigd dat ze helden zullen worden en na hun dood door Allah beloond zullen worden, dat ze niet meer in staat zijn de zaken met het nodige perspectief te bekijken.’

Volgens Boris Cyrulnik is het meest typische kenmerk van het totalitaire gedachtegoed inderdaad dat nuchter nadenken door strakke slogans verhinderd wordt. ‘Ondersteund door een goede enscenering moeten die slogans ervoor zorgen dat het gezond verstand door de rauwe emotie wordt stilgelegd. Men blijft op dezelfde aspecten hameren – de moraal, de mannelijkheid, de Apocalyps, enzovoort – en berooft jongeren zo van hun vermogen om de dingen in twijfel te trekken. “Ik ben 14, 16 of 18 jaar oud, ik heb een lieve familie, ik ga naar school, ik ga naar de moskee of naar de kerk, alles gaat me voor de wind. Maar ik verveel me, mijn dagelijks leven stelt niet veel voor.” Ze zijn op zoek naar een hoger doel. Als een redder in nood dan de jihad voorstelt, laten ze zich inpakken.”

Inwijding

Hoe kunnen we vermijden dat onze kinderen in de hinderlaag van die valse heldendroom lopen? ‘Door hen te leren over het anders-zijn. Door hen te omringen met een voldoende veilig familiaal stelsel. Door hen al op zeer jonge leeftijd te leren zich open te stellen voor de culturele diversiteit. En door hen tijdens hun puberjaren uitdagingen te bieden die rekening houden met hun verlangen naar risico’s. Door hen uit te nodigen verder te gaan dan het leven dat ze kennen, door zich bij een ngo aan te sluiten, bijvoorbeeld, of vrijwilligerswerk te doen, te gaan reizen of tijdelijk werk aan te nemen, waardoor ze andere culturen kunnen ontdekken.’

‘Het gaat erom nieuwe inwijdingsrituelen voor de 21e eeuw te bedenken. Geen domme of vernederende dingen zoals ontgroeningen, maar positieve uitdagingen die jongeren het nodige zelfvertrouwen geven om hen tegen de verleiding van het totalitarisme te beschermen.’

Boris Cyrulnik, Ivres paradis, bonheurs héroïques, Odile Jacob, 2016.