‘Het rouwproces bij een echtscheiding is moeilijker dan bij een overlijden’

Er zijn weinig situaties die een mens zo machteloos maken als een scheiding.

In België eindigt meer dan de helft van de huwelijken in een scheiding. Dat betekent niet dat we daardoor beter worden in het uit elkaar gaan, waarschuwt professor psychologie Katalien Bollen. Ze is verbonden aan de Universiteit Maastricht en deed onderzoek naar conflictmanagement. “Slechts 1 op de 3 koppels houdt zich aan de gemaakte afspraken. Zijn er kinderen, dan werkt een kwart van de koppels elkaar na 6 jaar tegen in de opvoeding. Er zijn weinig situaties die een mens zo machteloos maken als een scheiding.”

Je kunt je netwerk definiëren als een ui. Jij bent de kern, en daarrond zitten allemaal schillen: je partner, je leefomstandigheden, je toekomstplannen, je gezin, familie, vrienden… Je partner zit dicht bij je kern en zeker bij lange relaties raak je met elkaar verweven. Als je partner wegvalt, verlies je een groot stuk van jezelf. “Ik spreek over een verlies van veelheid”, zegt Bollen. “Je partner rukt zich los en die scheur loopt door de hele ui die rond je zit. Kun je nog gewoon praten met je schoonouders en vrienden? Waar ga je wonen? Kunnen je kinderen naar dezelfde school blijven gaan? Kun je nog dromen van een B&B in Frankrijk, later? Een echtscheiding maakt dat je basiszaken in twijfel gaat trekken. Waar je partnerrelatie het centrale, organiserende principe van je ‘ui’ was, moet nu een nieuw systeem komen waarin je rol als ouder en partner ook ontkoppeld wordt.”

De grote leugen

Wie het initiatief neemt om te scheiden, wordt vaak gezien als de machtige partij in de relatie. Die partner zit op het einde van een verwerkingsproces. Voor de ander was de scheiding nog geen realiteit. Hij of zij staat aan het begin van een rouwproces en moet nog door de fasen van het ontkennen, de boosheid, het onderhandelen en het verdriet heen. Er is sprake van verschillende snelheden en verwachtingen, wat praten moeilijk maakt. De ene wil erkenning voor wat is geweest en worstelt met de ‘grote leugen’ van de ander. De ander heeft de relatie al achter zich gelaten en wil zo snel mogelijk een goede oplossing en hoopt misschien vooral vrienden te kunnen blijven.

“Een scheiding op je bord krijgen, maakt emotioneel”, legt Bollen uit. “De neocortex, die we nodig hebben om te analyseren en tot goede oplossingen te komen, is weinig actief. Terwijl de beslissende partner nuchter naar een oplossing kan zoeken, schiet de ander als een emotioneel projectiel alle richtingen uit. Dat verschil in denken, snelheid en noden maakt dat beide partners zich machteloos voelen. Ze hebben allebei het gevoel geen grip te krijgen op de ander.”

Als er kinderen zijn, moet er snel duidelijkheid komen, maar dat is moeilijk als de ex-partners lijnrecht tegenover elkaar staan. Bemiddeling kan helpen om tot de onderliggende noden en wensen door te dringen. Een bemiddelaar gebruikt technieken zoals metaforen om de boodschap kracht bij te zetten. Humor kan ook verfrissend werken, omdat die de situatie op een andere manier benadert.

Afkoelen helpt evenzeer. Als je voelt ‘ik ben mezelf niet meer’, vraag dan een pauze en doe iets wat je gedachten verzet. “In Nederland is succesvol een proefproject afgerond over online-echtscheidingsbemiddeling”, vertelt Bollen. “Als je al hartkloppingen krijgt bij het horen van de ander, kun je niet constructief praten. Online is die fysieke trigger weg.”

Nieuwe partner

In zekere zin is het rouwproces bij een echtscheiding moeilijker dan bij een overlijden. Een dode is er niet meer en vaak dicht je hem vooral goede dingen toe. Het is niet makkelijk om te aanvaarden dat de ander nooit meer terugkomt, maar jij hebt de controle over dat aanvaardingsproces. Bij een echtscheiding is dat niet zo. Elke keer dat je je partner ziet of (over hem) hoort, kan het rouwproces opnieuw beginnen. De scheiding een plaats geven, lukt dus het best als de ander zich gedraagt volgens de verwachtingen en afspraken.

“Als je ex altijd heeft gezegd dat hij geen kinderen wilde en 2 jaar na de scheiding een zwangere vriendin heeft, dan bijt dat”, weet Bollen. “Een nieuwe partner kan als buffer werken. Een nieuwe partner is hoe dan ook een goed idee met het oog op welbevinden. Ook al brengen nieuw samengestelde gezinnen hun eigen problemen met zich mee, ouders en kinderen worden er doorgaans gelukkiger van. Een mens is niet gemaakt om alleen te zijn.”

Een van de partners gaat er op materieel vaak harder op achteruit bij een scheiding – meestal nog altijd de vrouw. De niet-materiële dingen waarin die tijdens de relatie geïnvesteerd heeft – boodschappen doen, het huishouden, de zorg voor de kinderen – worden meestal niet gehonoreerd op het moment van de boedelscheiding. Anderzijds verliest een van de partners veelal op immaterieel vlak – nog altijd vaak de vader. Kinderen geven zelfs 20 jaar na de scheiding nog vaak aan dat de band met de vader niet goed is. Tijdens de relatie bestond er dus een soort van balans, die de facto verdwijnt als de relatie ontbonden wordt.

Conflictvermijding

De verlaten partner denkt meestal: het ligt aan mij. Maar vaak is hij maar een deel van de puzzel. Soms eindigt een relatie om redenen die niet direct met de relatie op zich te maken hebben. Het is bijvoorbeeld mogelijk dat een partner het gezinsleven en de kinderen niet kan combineren met werken en tijd wil voor zichzelf. “Vaak gaat het ook om het missen van erkenning”, beklemtoont Bollen. “Dat je het gevoel hebt: mijn partner ziet mijn investering in het gezin niet. Als anderen dan wél oog hebben voor wat je doet, drijven partners (on)bewust steeds verder van elkaar weg.”

Meestal voelen partners dat een aantal dingen niet lopen zoals het moet, maar hopen ze dat het ‘vanzelf’ wel beter wordt. Daardoor ligt conflictvermijding paradoxaal genoeg vaak aan de grondslag van het gigantische conflict dat een echtscheiding is. Elke relatie is een machtsrelatie. Ook bij een liefdesrelatie loont het af en toe te vragen: zit het hier nog een beetje in evenwicht? Gaat dit de kant op die we willen opgaan? Plan daarom regelmatig tijd in om ongestoord te praten. Bewaar het echte contact, zodat je ernaar kunt teruggrijpen als het nodig is. Probeer in die gesprekken naar de kern van de zaak te kijken en doe niet alleen aan symptoombestrijding. Durf vragen te stellen zoals: als je morgen opstaat en het probleem is weg, wat is er dan veranderd? Als je er niet meer bent, hoe wil je dan herinnerd worden door je partner?

“Dat iets goed gaat, vinden we vanzelfsprekend”, weet Bollen. “Maar dat is het niet. Stop die post-it in de brooddoos, teken dat kruisje op de bevroren autoruit. Maak dat je jezelf, de ander en jullie relatie echt blijft zien. Waar het begin van het einde zit, ligt tegelijkertijd ook de sleutel voor de oplossing.”

(Tine Bergen)