Het narcistische tijdperk: ‘Niemand is immuun voor het ik-denken’

Terroristen, Trump, tirannen: we leven in een narcistisch tijdvak. Niemand is immuun voor het ik-denken, maar er bestaan manieren om het te overstijgen.

De psycholoog en gedragstherapeut Martin Appelo heeft zich gespecialiseerd in narcisme. Hij definieert het als een gebrek aan wederkerigheid in relaties door een wantrouwen tegenover de ander. ‘Het is een soort wraakactie, vanuit de redenering: als jij me niet kunt geven wat ik nodig heb, dan ga ik alleen mezelf nog als ijkpunt gebruiken.’

Hij spreekt over een ‘oersoepprobleem’. Oersoep is wat je als kind moet krijgen om je veilig te hechten en je onvoorwaardelijk geaccepteerd te voelen. De voornaamste ingrediënten zijn voedsel, veiligheid en validatie. Vooral bij die validatie wil het weleens fout gaan. Niet ieder kind krijgt het gevoel: je bent goed zoals je bent. Als de hoeveelheid soep niet is afgestemd op wat iemand nodig heeft, kan dat, gecombineerd met een biologische aanleg, leiden tot narcisme. Mensen gaan zichzelf dan ‘opblazen’ in een poging te ontkomen aan dat gevoel van wantrouwen.

Dikke en dunne ik

Dat opblazen kan 2 kanten opgaan. Appelo onderscheidt bij het narcisme daarom 2 tendensen. Enerzijds zijn er de dikke-ik-narcisten, of de verwenden die te veel oersoep hebben gekregen. Ze redeneren: de anderen zijn altijd zo sterk aanwezig geweest in mijn leven omdat ze mij moeten dienen. Ze leven volgens het lustprincipe, staan boven de wet, leren geen frustratietolerantie en houden geen rekening met anderen.

Anderzijds zijn er de ‘dunne-ik-narcisten’, of de buitenstaanders die te weinig oersoep hebben gekregen. Zij volgen de redenering: jullie waren er niet voor mij toen ik jullie nodig had, dus ik kan het wel alleen. Anderen mogen hen bewonderen, verder niet. Denk aan topsporters, workaholics, maar ook aan terroristen. Ze overschreeuwen hun instabiele basis met een overtuiging die hen het recht geeft op anderen neer te kijken.

Bij beide tendensen bezet het narcistische opblazen de vrije ruimte die nodig is voor een goede relatie. De narcist gaat de ander dicteren hoe die zich moet gedragen. Die ander voelt zich gekleineerd en aan de kant gezet. Uiteraard krijgen narcisten kritiek, en daarop reageren ze met afstoten.

Noodzakelijk kwaad

Objectief gezien zijn er heel wat redenen om een narcistisch patroon te veranderen, maar vanzelfsprekend is dat niet. ‘Narcisme is altijd een uit de hand gelopen vorm van zelfbescherming’, beklemtoont Appelo. ‘Het heeft je vroeger goed geholpen, en het is ondertussen zo diep ingesleten en zo geautomatiseerd dat er nog moeilijk mee te stoppen valt.’ Narcisten worden in relaties die niet te intiem zijn ook vaak sociaal beloond voor hun narcisme. Denk aan topsporters die door hun narcistische reflex glansprestaties kunnen neerzetten.

Bovendien is narcistisch denken een noodzakelijk kwaad, stelt Appelo. Ons brein heeft 3 lagen. Het reflexmatige reptielenbrein doet dingen uit gewoonte. Ons limbisch systeem reageert op beloning en straf. En dan is er de neocortex, die over de dingen nadenkt, ze onder woorden brengt en de lange termijn overziet. De neocortex doet ons beseffen dat we in het universum als mens weinig voorstellen, maar gebruiken we tegelijk om zin te geven aan ons leven, omdat hij ons narcistisch voorhoudt dat we er wél toe doen. ‘Onze narcistische neocortex maakt dat we ondanks de dreiging van bijvoorbeeld een aanslag toch doorgaan met leven, en dat is nodig’, benadrukt Appelo. ‘Je kunt het zien als een continuüm, met aan de ene kant gezonde eigenliefde die nodig is om elke dag weer aan te vatten, en aan de andere kant het doorgeschoten narcisme.’

Polarisatie

Vandaag betreedt dat doorgeschoten narcisme steeds vaker het terrein van de normale samenleving. Appelo: ‘Zoals de terroristen in Barcelona, die zich als buitenstaanders manifesteerden in een alledaagse winkelstraat. Dat maakt uiteraard bang. En die angst doet sommigen kiezen voor ‘verwende’ leiders. Narcisme leidt tot polarisatie en escalatie. Die dynamiek tussen narcisme en normaal is van alle tijden.’

In essentie is narcisme een gebrek aan wederkerigheid. Het tegengif zit dus in wederkerig leven. We zijn samen verantwoordelijk voor wat er in onze wereld gebeurt, we geven elkaar betekenis. Zonder ‘zij’ is er geen ‘wij’. De neocortex is de oorzaak van het probleem, maar is tegelijk de oplossing. De mens kiest zelf de ijkpunten in zijn leven en stuurt met zijn neocortex de onderliggende hersenlagen. We kunnen daarbij heel bewust weggaan van onze narcistische impulsen; iets denken betekent niet dat we het daarom ook doen. Appelo is een sterke voorstander van klein beginnen. ‘Probeer in het gezin en met collega’s te oefenen in geduld en bescheidenheid. Tracht iedereen de ruimte te geven om anders te zijn. Zorg ervoor dat je reptielenbrein de niet-narcistische smaak te pakken krijgt. Maar besef vooral dat er een keuze is.’