Gezondheid en onderzoek: meer is niet altijd beter

Bereken je risico op ziekten met een DNA-onderzoek. Laat je bloed controleren. Doe dit, laat dat… Onze gezondheid is een lucratieve markt. Maar dat levert onze gezondheid niet altijd voordeel op.

Bereken je risico op ziekten met een DNA-onderzoek. Laat je bloed controleren. Doe dit, laat dat… Onze gezondheid is een lucratieve markt. Maar dat levert onze gezondheid niet altijd voordeel op, zo geeft het Duitse Institut für Qualität und Wirtschaftlichkeit im Gesundheitswesen* terecht aan.

Testen hebben zin, dat kan niemand ontkennen. Het levert ons inzichten op over onze gezondheid of de aanwezigheid en de ernst van aandoeningen. Een accurate diagnose maakt accuraat ingrijpen mogelijk. Maar met die zin geven wat automatisch ook de grenzen aan van de bruikbaarheid van testen. En daar wordt vaak geen rekening mee gehouden. Nog meer zelfs, testen leveren soms niets op voor onze gezondheid, maar brengen wel schade toe.

Tracht niet te herstellen wat niet stuk is Nemen we een concreet voorbeeld van dat laatste. Een bejaarde man gaat op controle bij zijn huisarts en na een test blijkt de man schijnbaar aan bloedarmoede te lijden. Volgens de cijfers toch, want de man lijkt er geen last van te hebben. Zeggen dat hij zich heel gezond en energie voelt, is wat overdreven. Niet abnormaal op zijn leeftijd. Maar hij beweegt vrij veel, voelt zich niet zwak, snel vermoeid, kortademig of duizelig, klachten die gewoonlijk gepaard gaan met bloedarmoede.

Maar de arts houdt vol, want hij vreest darmkanker. Waarom is niet duidelijk. Er zijn geen sporen van bloed in de stoelgang te vinden, maar hij stuurt de brave bejaarde toch naar een ziekenhuis. Voor een heel duur onderzoek zonder terugbetaling, zo blijkt nadien dat de bejaarde zwaar op kosten jaagt.

Ondertussen is de huisarts ook al met een ijzerbehandeling gestart. Inspuitingen omdat dat sneller effect zou hebben en daarna ook nog tabletten. Dat zadelt de volgzame bejaarde op met heel wat maag- en darmklachten waaronder een hardnekkige constipatie.

Waarop de arts besluit een nieuwe therapie tegen constipatie te starten. Les uit dit alles: de patiënt is niet ziek, maar wordt het door de onrust en schijnbaar niet correcte behandeling van de arts.

Er is nochtans een bekend gezegde in de geneeskunde, dat vooral in het Engels heel krachtig luidt: “If it ain’t broke, don’t fix it.” In het Nederlands: “Als het niet stuk is, blijf er dan van af”.

Onrealistische verwachtingen
De fout zit echter zeker niet altijd bij de arts. Vaak koesteren mensen onrealistische verwachtingen. Neem nu het DNA-onderzoek om zogezegd preventief kanker, dementie of andere aandoeningen op te sporen. Dat opzet is om veel redenen niet realistisch.

Er zijn honderden verschillende soorten kankers die in allerlei verschillende weefsels kunnen ontstaan en waarvoor de we genetische details nog niet kennen. De genetische risicovarianten die we al opgespoord hebben, bijvoorbeeld voor borst- of darmkanker, dekken meestal slechts een fractie van die kankers.

Bovendien zegt de aanwezigheid van een genetische variant hooguit iets over de kans dat een kanker ontstaat en een bedreiging vormt. Maar er is geen zekerheid, niet over het ontstaan en niet over een periode waarin dat zou kunnen gebeuren.

Het is een terrein vol onzekerheid. We staan nog maar aan het begin van inzicht in de werking van het genoom. Enkele jaren geleden hoorden we forse uitspraken over de zekerheid waarmee men ziekten en aandoeningen zou kunnen voorspellen. Maar momenteel is men al veel voorzichtiger.

Een aantal jaren geleden lieten sommige vrouwen met een erfelijke aanleg voor kanker hun borstweefsel weghalen uit voorzorg. Toen leek dat een gezonde beslissing, zeker wanneer andere vrouwen in de familie al vroeg aan borstkanker overleden waren. Nu heerst er twijfelt of dat voor al deze vrouwen wel een goede beslissing was.

Daarmee willen we niemand iets verwijten. We willen er alleen mee aantonen dat dit veld voortdurend in beweging is en dat de waarheden van vandaag, morgen achterhaald kunnen zijn.

De werking van het DNA en de invloed van de omgeving daarop blijkt veel complexer dan aanvankelijk gedacht. Wie hoopte op een eenvoudige formule van “We vinden A en daarna doen we B”, zit hopeloos op een verkeerd spoor. Die formule blijkt slechts uiterst zelden te toepasbaar.

Ik weet het nu, maar kan er niets mee doen
Onderzoek levert vaak ook informatie op waar we niets mee aan kunnen. Een eenvoudig voorbeeld maakt dat duidelijk.

Wanneer je 100 mensen onder een scan legt, vindt je bij een hele grote groep artrose aan allerhande gewrichten. Een aantal van die mensen heeft effectief klachten, maar een even grote groep niet. Wat moet je dan doen? Je kunt toch niet aan de mensen zonder klachten gaan vertellen dat ze artrose hebben. Want dat levert hen niets op. Integendeel. Misschien gaan ze zich zorgen maken, durven ze niet meer bewegen waardoor ze zich thuis gaan opsluiten, vereenzamen en in een sukkelstraatje terechtkomen. In dat geval doet een arts er beter aan zedig te zwijgen en de meesten doen dat gelukkig ook.

Niet bang zijn en beleefd blijven Geneeskunde is een moeilijk beroep en wij hebben alle respect voor artsen die hun werk naar eer en geweten correct trachten uit te voeren. Het is geenszins onze bedoeling hen negatief af te schilderen. De bejaarde in het voorbeeld bovenaan is zeer volgzaam en durft nauwelijks een vraag te stellen aan zijn arts. Laat staan een opmerking te maken.

Zo bewijst hij zichzelf natuurlijk geen dienst. Hij grommelt wel tegen vrienden en familie over die vervelende constipatie waarvan hij zoveel last heeft. Maar de bron van het probleem aanpakken, dat durft hij niet.

Zijn arts gaat ook niet vrijuit. Zijn prompte behandeling van het ijzertekort, zonder naar een mogelijke oorzaak te zoeken, was te kort door de bocht. En door alleen melding te maken van darmkanker heeft hij zijn patiënt enkele maanden lang nachtmerries bezorgd.

Patiënten moeten hun arts informeren en vooral veel met hem praten over alles waar ze zich zorgen over maken of waarvan ze denken dat het van belang kan zijn voor hun gezondheid. Zwijgen helpt niemand vooruit. Artsen horen vooral veel te luisteren, veel uitleg te geven over het hoe en waarom van de gezondheid en hun behandelingen en uit te vissen of hun patiënten wel goed begrepen hebben waarover hun uitleg gaat.

Maar ik geef toe dat het gemakkelijk is om van aan de kant opmerkingen te maken.

Jan Etienne, Bodytalk