‘Gezond eten wordt steeds moeilijker voor zwangere vrouwen’

Gezonde moeders zijn de beste garantie voor gezonde baby’s. Maar de moderne voedingsindustrie maakt het zwangere vrouwen niet makkelijk, vindt dokter Staf Henderickx. ‘Vooral de eerste drie maanden zijn cruciaal om echt voorzichtig te zijn met wat je eet.’

Landbouwers weten het al eeuwen: de beste grond brengt de beste vruchten voort. Zo zal ook de gezondste moeder de gezondste baby ter wereld brengen. De beste biologische, psychische en sociale bouwstenen bepalen de latere biologische, psychische en sociale draagkracht van het kindje.

Voedselrevolutie

Het voordeel van een oudere dokter te zijn is dat je vele veranderringen zelf aan den lijve hebt ondervonden. Ik heb als arbeiderszoon thuis zelf meegemaakt hoe de gestegen koopkracht in de jaren 1970 een ommezwaai teweegbracht in ons voedingspatroon. De consumptie van brood, aardappelen, melk en boter daalde, die van vlees, gevogelte, kaas, snoep en gebak steeg. Er werd minder melk gedronken, maar er werden meer ijscrème, yoghurt, room, pudding en andere melkproducten verorberd. Er werd minder suiker verbruikt, maar meer frisdranken, gebak, koekjes, chocolade en snoepwaren. De stijging van de vleesconsumptie viel vooral toe te schrijven aan de toename van het aanbod aan allerlei nieuw boterhambeleg zoals salami en verwerkt vlees zoals hamburgers. Door de goedkope massaproductie werd kip van luxevoeding tot alledaagse kost gedegradeerd. Het calorieaandeel van vlees bleef stijgen tot 45 procent in 1980. De groenten uit de hof werden vervangen door groenten en fruit afkomstig van massaproductie. Zo leidde de industriële voedselproductie tot een massale verschuiving van authentiek naar verwerkt voedsel. Vanaf nu bepaalden industriële voedselproducenten en warenhuizen welke voeding gepromoot werd.

De industrialisatie van de landbouw bracht de zegening van een hogere productie en rentabiliteit mee, maar lag ook aan de basis van nieuwe gezondheidsproblemen. De veredelde variëteiten van tarwe, rijst, fruit en groenten waren gevoeliger voor ziektes en plagen en daarom meer afhankelijk van hoge dosissen meststoffen en pesticiden. Het eerste massaal gebruikte insecticide was DDT. Omwille van zijn toxische en kankerverwekkende eigenschappen werd DDT in 1970 in Europa eindelijk verboden. Maar DDT was slechts het eerste middel in de rij van een hele rits insecticiden en herbiciden die wereldwijd en tot vandaag massaal worden gebruikt. Probleem is dat kleine concentraties van deze gevaarlijke stoffen terug te vinden zijn in zowat alle niet-biologisch geteelde graangewassen, groenten en fruit. Ook de vleesindustrie werd ziek in hetzelfde bedje. Gekke koeien, dioxinekippen en hormoonvarkens … het waren de uitwassen van een opgefokte vleesproductie. Bovendien ontstond er door de globalisering van de voedselproductie een massale import van voeding uit landen waar met de voedselveiligheid een loopje wordt genomen.

Ook de thuissituatie van tweeverdieners en de toenemende rationalisatie op de werkvloer werken de tendens naar consumptie van verwerkte voeding in de hand. Snackpauzes en warme maaltijden in cafetaria worden vervangen door een snelle snack. De supermarkten en fastfoodindustrie spelen handig in op het gebrek aan tijd om te koken door het aanbieden van meeneemsnacks en verpakte maaltijden voor de microgolfoven.

Na deze korte schets van de voedselrevolutie van de laatste vijftig jaar, wil ik uitleggen wat de gevolgen daarvan zijn op ieders gezondheid, maar in eerste instantie op de gezondheid van zwangere vrouwen en daarom ook van de ongeboren baby. Over verwerkte voeding valt veel te zeggen, maar het staat vast dat ze te zoet, te vet en te zout is. En dat brengt heel wat problemen mee voor de zwangere vrouw en haar baby.

Suikeralcoholen

Suiker vormt niet toevallig de smaakmaker van zeer vele voedingsproducten. Niet alleen in allerlei snoep, koekjes en gebak, maar ook in ontbijtgranen, brood, yoghurt, mayonaise, ketchup, soepen en sausen. Suikerrijke dranken horen tot de grootste boosdoeners. En laat je ook niet beetnemen door de labels op producten waar het woord ‘suiker’ is weggelaten en vervangen door termen als vruchtensuiker, rietsuiker, maïssuiker, agavesiroop … het klinkt meer natuurlijk, maar het blijft suiker. Vooral de drankindustrie is overgeschakeld op chemische zoetstoffen. Ze zijn in de Europese Unie als E-nummers toegelaten, hoewel er toch vragen rijzen over de negatieve gezondheidseffecten op lange termijn. Tegenwoordig wordt de zoetstof uit Stevia erg gepromoot als een natuurlijke zoetstof uit de bladeren van een Zuid-Amerikaanse plant. De chemisch actieve stof van Stevia erythriol is echter niet nieuw. Het is een polyol of suikeralcohol. De voedingsindustrie gebruikt al lang andere suikeralcoholen als zoetstoffen, namelijk mannitol, sorbitol, isomalt, lactitol en xylitol. Polyolen worden voor het grootste deel niet opgenomen in de dunne darm en veroorzaken daardoor gisting in de dikke darm met als gevolg winderigheid en soms krampen en diarree. Overvloedig gebruik van snoep en kauwgom ‘zonder suiker’ maar met suikeralcoholen kan hoofdpijn en concentratiestoornissen uitlokken.

Overdreven suikergebruik leidt tot zwangerschapsdiabetes met een verhoogde kans op hart- en vaatproblemen. Ook de pasgeboren baby kent nadien problemen met zijn suikerregulatie. Daarom gebruik als zwangere ongeraffineerde suiker maar zo min mogelijk en geen suikervervangers. Eet het origineel product en niet het verwerkte.

Wat de consumptie van vetten betreft kan je als dokter de algemene raad geven om de dierlijke harde vetten met veel ongezonde verzadigde vetzuren zoveel mogelijk te mijden of te vervangen door de plantaardige met veel gezonde onverzadigde bevatten. Oliën van maïs, soja, zonnebloemen, koolzaad en olijven bevatten veel onverzadigde vetzuren bij normale temperatuur en daarom te verkiezen boven harde vetten. Maar er zijn uitzonderingen. Zo wordt vooral palmolie in de voeding verwerkt, want de goedkoopste olie. Spijtig genoeg bevat ze veel verzadigde vetzuren.

De gevaren van bakken en frituren

Bakken en frituren vormen een groot gezondheidsprobleem voor iedereen, maar in het bijzonder voor zwangeren. Tijdens bakken of frituren van oliën komt het kankerverwekkende aldehyde vrij, dat bovendien neurotoxisch is. Aldehyde blokkeert immers de werking van vitamine B1, een essentiële bouwsteen voor de productie van acetylcholine, een essentiële neurotransmitter in de hersenen. Een chronisch tekort aan vitamine B1 over een lange periode veroorzaakt klachten van moeheid, geheugenstoornissen, slapeloosheid en zelfs depressie. Olijfolie is stabieler, maar maakt bij verhitting geoxideerde monomeertriglyceriden aan, die ook hart- en vaatziekten en suikerziekte in de hand werken.

Het frituren in bedrijven en fastfoodketens gebeurt met RBD-oliën, ‘refined, bleached, deodorised’ (geraffineerd, gebleekt en ontgeurd). Dat wil zeggen dat de olie met gebruik van een solvent, meestal hexaan, geraffineerd wordt. Meestal wordt er bij deze BRD-oliën een conserveringsmiddel toegevoegd zoals citroenzuur, gallaten, TBHQ of BHA (butylated hydroxyanisole). BHA staat geklasseerd als ‘waarschijnlijk kankerverwekkend voor de mens’. Om schuimvorming tegen te gaan wordt een antischuimmiddel zoals polydimethylsiloxaan in het oliebaksel gemengd. Je zult er niet van versteld staan dat er bij het industrieel bakken in dit chemisch bad allerlei toxische stoffen gevormd worden zoals 3-MCPD dat de immuniteit en de spermatogenese verstoort en mogelijks kankerverwekkend is. Op 26 februari 2018 verstrengde de Europese Unie de normen voor deze stoffen in babyvoeding. Maar in september van datzelfde jaar bleek uit een onderzoek van Test- Aankoop dat in de geliefde kost van kinderen namelijk choco nog te hoge resten van 3-MCPD te vinden waren.

Een andere gevaarlijke stof die bij het bakken of frituren vrijkomt is acrylamide, eveneens kankerverwekkend, met zekerheid voor eierstok- en baarmoederkanker, maar bovendien toxisch voor zenuwcellen. Een onderzoek van Test- Aankoop in 2014 vond dat een op vijf stalen chips de Europese maximumwaarde voor acrylamide overschreed. De grootste bronnen van acrylamide in de voeding zijn chips, frieten, koffie en gebak. In 2018 kwam er een verordening van de EU om acrylamide in voeding te vermijden. Hoe hoger de baktemperatuur, hoe meer acrylamidevorming. Daarom bak je frieten best aan maximaal 170 graden en vervang je best regelmatig de olie in je friteuse.

Omwille van deze cocktail aan gevaarlijke stoffen die bij het braden en frituren vrijkomen is het geraadzaam dat zwangeren zeker de eerste drie maanden extra voorzichtig zijn met dat soort producten. Er bestaat weinig onderzoek op dat vlak, maar in 2013 toonde een Britse studie dat moeders die zeer veel gefrituurde voeding eten, een hogere kans vertonen op baby’s met een minder ontwikkeld zenuwstelsel en hersenen.

Vetten essentieel voor de baby

Maar niet alle vetten zijn slecht. Sommige vetten zijn zelfs levensnoodzakelijk. Er zijn vetten die essentieel zijn voor de ontwikkeling van de vrucht en van het kind. Wij noemen ze daarom ‘essentiële vetzuren’. Het lichaam kan ze niet zelf aanmaken en we moeten ze daarom betrekken uit de voeding. Ontbreken deze vetten dan zullen ze schade toebrengen aan de ontwikkeling van de foetus en baby. Er zijn twee essentiële vetzuren. Het eerste is alfalinoleenzuur, dat door het lichaam wordt omgezet in omega 3. Dit komt vooral voor in lijnzaadolie, walnootolie, saffloerolie en groenten zoals broccoli. Het tweede is linolzuur (omgezet in omega 6) en dat komt vooral voor in zonnebloem- en sojaolie. Gelukkig blijkt bij vrouwen die omzetting efficiënter te gebeuren en bovendien bevatten hun bilvetten ook veel onverzadigde vetzuren, essentieel voor de hersenontwikkeling van de foetus.

Een goede balans tussen omega 6 en omega 3 is heel belangrijk, namelijk een verhouding van 3 op 1. In de westerse voeding ligt de verhouding tussen omega 6 en 3 op 15 op 1. Bij vetgemeste dieren is de verhouding 50 op 1, bij hun grazende lotgenoten 3 op1. Vlees, melk en eieren van traditionele boerderijen bevatten daarom minder ongezonde en meer gezonde vetten en bovendien meer vitaminen dan producten van fabrieksboerderijen. Een lage hoeveelheid omega 3 vergroot de kans op sommige kankers, op auto-immuunziekten en ontstekingsziekten.

Ik wil zwangeren aanraden vooral geperste oliën te gebruiken en zoveel mogelijk biovleesproducten met een hoog gehalte aan essentiële vetzuren. Ze zijn duurder, maar ook allerlei verwerkte voedingsproducten zijn niet goedkoop. Beter daarop besparen.

Eet niet dubbel, maar gezonder

Vroeger werd aan zwangeren wel eens de raad gegeven: je moet dubbel eten. Je moet niet dubbel eten, maar extra gezond eten. Zo hou je jouw gewicht onder controle, want de kans op een miskraam is hoger naarmate je gewicht toeneemt. Overgewicht verhoogt immers de kans op hoge bloeddruk en zwangerschapssuikerziekte. De baby’s zijn ook veel zwaarder, wat uiteraard een vlotte bevalling compliceert. En bij een keizersnede verhogen de kansen op complicaties zoals infectie en trombose.

Daarnaast bedreigen meer en meer smaakloze en onzichtbare toxische stoffen de gezondheid van de foetus. Fijn stof bevat allerlei toxische bestanddelen zoals zware metalen. In de productie van vruchten en fruit worden tonnen insecticiden en herbiciden gebruikt. Kleine hoeveelheden belanden in de voedselketen en kunnen een teratogeen effect triggeren, dit wil zeggen het DNA van de vrucht beschadigen. Met een toegenomen kans op aangeboren afwijkingen of miskraam. Daarom is het best zoveel mogelijk biologisch geteeld fruit en groenten te eten. En sowieso groenten en fruit te spoelen voor consumptie. Ook worden meer en meer nanodeeltjes in verwerkt voedsel gebruikt: in saladedressings, sausen, soep, vruchtensap, cakes en muffins. Nanodeeltjes zijn nuttig als kleur- en smaakstof, als antiklonter- en antibacterieel middel. Maar ook nanodeeltjes kunnen mogelijks het DNA beschadigen. Het is wraakroepend dat ze al massaal gebruikt worden terwijl er geen voorafgaand wetenschappelijk onderzoek is gebeurd naar de gezondheidseffecten.

Het spreekt voor zich dat roken, alcohol en drugs absoluut uit den boze zijn tijdens de zwangerschap. Hun nefast effect op de baby is uitvoerig gekend en beschreven.

Medicatie is de eerste drie maanden te mijden en alleen te nemen op advies van je huisarts. Zeker neurotrope medicatie zoals slaap- en kalmeerpillen kunnen nefaste gevolgen hebben.

Listeriose en toxoplasmose

In de voedingsindustrie wordt enorm geïnvesteerd om besmetting door ziektekiemen te vermijden. Toch duiken met de regelmaat van de klok her en der voedselvergiftigingen op. In de meeste brochures over voeding tijdens de zwangerschap wordt eenzijdig de nadruk gelegd op de preventie van deze infectieziekten. Gelukkig zijn er maar twee bacteriën die een gevaar opleveren voor de ongeboren baby: listeriose en toxoplasmose.

Listeriose is een ziekte veroorzaakt door listeria, een bacterie die een miskraam kan uitlokken. Groenten, water en uitwerpselen van dieren kunnen een bron vormen van listeria. Je kan het risico op listeria vermijden door groenten grondig te wassen en door geen zachte kazen, room of softijs te eten.

Toxoplasmose wordt vooral uitgelokt door contact met kattenuitwerpselen of door onvoldoende verhit vlees of verwerkt vlees. De bacterie toxoplasma kan bij ongeboren baby’s oog- en hersenschade veroorzaken. Daarom is het best groenten goed te spoelen en de handen te wassen na tuinieren of verversen van de kattenbak.

Ook een ernstige diarree bij de moeder door salmonella, Campylobacter of een resistente Colibacterie kan het leven van moeder en baby onrechtstreeks in gevaar brengen. Daarom is het best geen rauwe vis, rauw vlees of rauwe eieren te eten. Of producten die deze rauwkost bevatten.

Is de baby gezond, dokter? Dat was dikwijls de eerste vraag die ik te horen kreeg na een bevalling. Al die voedingsadviezen kunnen overdreven klinken, maar voorkomen is altijd beter genezen. En zeker bij zwangerschap geldt het voorzichtigheidsprincipe. Vooral de eerste drie maanden zijn cruciaal om echt voorzichtig te zijn met wat je eet. We willen het beste voor onze kinderen en die bekommernis begint voor en tijdens de zwangerschap.

Gezonde moeders zijn de beste garantie voor gezonde baby’s. Voeding is maar één poot van onze gezondheid. Bewegen, contact met de natuur, een gezonde slaap en positieve sociale contacten vormen tevens de voedingsbodem voor gezonde ouders, gezonde en voldoende zaad- en eicellen en voor een gezonde ontwikkeling van de foetus en de baby. Die vijf handvatten van onze gezondheid geven de beste houvast.